Trần Lệ Thùy
Chủ định để bài viết này cho khóa tập huấn báo chí và một
số nhà báo quan tâm, nhưng những lo ngại về vụ bắt nhà báo Hoàng Khương
có thể ảnh hưởng đến nỗ lực làm báo điều tra và nghiệp vụ nhập vai trên
Blog anh Nguyễn Vạn Phú mới đây buộc mình quyết định công bố bài viết.
Hy vọng những trao đổi này có thể giải đáp một phần thắc mắc về nghiệp
vụ trong vụ Hoàng Khương và để vụ này không gây hệ lụy tiêu cực đến báo
chí điều tra ở Việt Nam. Thay vào đó, rút ra một số kinh nghiệm "xương
máu". Những ví dụ trong bài cũng cho thấy công an ở đâu cũng là tổ chức
có nhiều quyền lực, rất dễ dẫn đến lạm dụng gây hậu quả lớn về xã hội.
Vì vậy, ở đâu công an cũng cần được giám sát chặt chẽ để tránh sự lạm
dụng quyền lực này.
Cảnh sát bí mật
Năm 2003, bộ phim tài liệu của hãng BBC “Cảnh sát bí mật” phát hình
cảnh sát Anh đội mũ trùm đầu theo dấu hiệu của Ku Klux Klan, tổ chức
phân biệt chủng tộc khét tiếng của Mỹ. Những cảnh sát này thường xuyên
dùng những từ như “mọi đen” hay “Paki” miệt thị với người Trung Ấn. Bộ
phim gây sốc toàn nước Anh khi đưa ra sự thật về tình trạng phân biệt
chủng tộc trong giới cảnh sát.
Phóng viên 28 tuổi Mark Daly của BBC đã gia nhập lực lượng cảnh sát ở
Manchester 9 tháng và bí mật quay phim tại trung tâm huấn luyện ở
Cheshire.
Mark Daly bị bắt vào tháng 8-2003 sau khi cảnh sát nhận được mật báo
về một nhà báo đóng giả lọt vào lực lượng cảnh sát. Cảnh sát điều tra
anh vì tội làm hỏng quân phục do giấu camera và làm phí phạm tiền công
quỹ đào tạo anh thành cảnh sát.
Hãng BBC bị chỉ trích vì dùng thủ pháp nhập vai. Nhưng ban biên tập
bảo vệ cách họ làm vì cho rằng đó là cách duy nhất có thể thu thập được
chứng cớ.
Năm sĩ quan cảnh sát Anh từ chức và bảy cảnh sát bị đình chỉ. Thủ
tướng Anh Tony Blair nói bất cứ ai, kể cả cảnh sát, cũng phải sốc khi
chứng kiến những cảnh trong bộ phim.
Mark Daly được tại ngoại sau đó. Viện công tố quyết định rằng không có đủ chứng cớ để đưa anh ra tòa.
Mark Daly được nhận giải Nhà báo trẻ của năm 2004 cho loạt điều tra này.
Sau khi bị bắt, Mark Daly nói trên tờ The Guardian: “Đề tài vô cùng
quan trọng và tôi nghĩ BBC hoàn toàn đủ lý do để thực hiện bài điều tra.
Tôi biết là tôi có sự ủng hộ tối đa của BBC và họ sẽ đứng sau tôi. Cảnh
sát Manchester luôn nói rằng họ cởi mở và đáng tin cậy. Vì thế, họ nên
chào đón cuộc điều tra này.”
Nghiệp vụ nhập vai
Nhập vai để viết điều tra là thủ pháp báo chí phổ biến ở Anh, nhưng
không phổ biến ở Mỹ và nhiều nước khác vì thường bị coi là không đạo
đức. Các hãng tin lớn hầu như hoàn toàn không cho phép phóng viên nhập
vai. Nhà báo của các hãng tin thường được quy định phải nói rõ vai trò
nhà báo trước khi phỏng vấn. Trừ những trường hợp đặc biệt, ví dụ ở các
nước chiến tranh hoặc thù địch thì nhà báo được phép nghe các cuộc trò
chuyện mà không cần xưng vai trò nhà báo.
Nhận xét về vụ nhà báo Hoàng Khương ở Việt Nam, Stephen Whittle,
nguyên giám đốc biên tập của BBC, phụ trách vụ “Cảnh sát bí mật” đặt câu
hỏi: Ai là người đề nghị trả tiền? công an hay nhà báo? Nhà báo nên
luôn luôn tránh vi phạm luật pháp. Trong trường hợp này, nếu công an nói
rõ rằng anh ta sẽ trả lại xe nếu nhận được một khoản hối lộ thì nhà báo
nên dừng lại. Nhà báo đã có đủ chứng cớ. Báo chí Anh không thường tham
gia vào hành động tội phạm bằng cách trả tiền hay đưa ra những hành động
ủng hộ thực tế.
Tuy việc thế nào là đủ chứng cớ đối với pháp luật Việt Nam và pháp
luật Anh khác nhau. Nhưng ý kiến của người từng đứng đằng sau những vụ
điều tra hàng đầu của báo chí Anh gần đây đáng để tham khảo.
Ông Whittle nói trong trường hợp “Cảnh sát bí mật” của BBC, nhà báo
Mark Daly chỉ được phép ghi hình bí mật khi các cảnh sát có những hành
động phân biệt chủng tộc. Anh không được phép khuyến khích hoặc gợi ý để
họ nói hoặc có hành động phân biệt chủng tộc.
Nhiều người học báo chí ở Việt nam chắc vẫn nhớ đến tác phẩm“Dưới lốt
da đen” của nhà báo John Howard Griffin. Câu chuyện nhà báo Mỹ nhuộm da
để viết về nạn phân biệt chủng tộc ở miền Nam nước Mỹ trở thành nguồn
cảm hứng để nhập vai của các nhà báo trẻ.
Ngay người viết cũng bắt đầu nghề báo bằng việc nhập vai mua ma túy ở
ngõ Lò Lợn, Bạch Mai hay phá đường dây môi giới mua bán con nuôi với
Pháp mà không có bất cứ sự phòng bị gì, ngoài việc không mang giấy tờ để
tránh bị những kẻ buôn ma túy phát hiện.
Những thủ pháp nghề nghiệp nguy hiểm này được thực hiện nhiều ở Việt
Nam và đã mang lại nhiều bài điều tra nóng bỏng. Tuy nhiên, vụ nhà báo
Hoàng Khương cho thấy các nhà báo Việt Nam còn thiếu những quy định rõ
ràng về luật pháp và đạo đức khi sử dụng thủ thuật này.
Báo chí Anh có những quy định rõ ràng khi sử dụng thủ thuật này như sau:
Một là đề tài phải mang tính lợi ích công lớn. Tham nhũng của công an trong trường hợp nhà báo Hoàng Khương nằm trong tiêu chí này.
Hai là có chứng cớ như tài liệu hoặc nhân chứng cho thấy đúng là có các hành động vi phạm.
Ba là những thủ pháp và phương tiện nhà báo sử dụng
phải được xem xét, cân nhắc so với mức độ nghiêm trọng của đề tài. Việc
nhập vai chỉ nên được sử dụng trong trường hợp chống lại tội phạm hoặc
hành vi sai trái nghiêm trọng. Trong vụ “Cảnh sát bí mật”, phóng viên
BBC chỉ nói dối đúng một điều trong hồ sơ xin gia nhập lực lượng cảnh
sát. Ban biên tập BBC cho rằng đó là vấn đề nhỏ so với sự nghiêm trọng
của đề tài đang được điều tra.
Bốn là không bao giờ nên đặt bẫy đối tượng điều tra.
Năm là nhà báo cần phải đảm bảo bài viết công bằng nhất.
Ở một số nước như Ấn Độ và Peru, nhà báo nhập vai đã phát hiện những
vụ việc lớn, thậm chí dẫn đến sự ra đi của Thủ tướng. Nhập vai còn có
thể mang lại sự giật gân cho những bài báo mang tính thương mại, giải
trí.
Vụ Hoàng Khương không phải là dấu chấm hết cho nghiệp vụ nhập vai
Trong trường hợp nhà báo Hoàng Khương, câu hỏi về nghiệp vụ được đặt
ra là liệu lợi ích công có bị lẫn với lợi ích riêng (về cậu em vợ). Hai
là Tòa soạn Tuổi Trẻ có được biết và kiểm soát quá trình nhập vai như
BBC đã làm với Mark Daly?
Hy vọng những kết quả mang tính lợi ích công mà các bài báo của Hoàng
Khương mang lại được cơ quan công quyền cân nhắc, so sánh với hậu quả
các lỗi nghiệp vụ của anh, giống như Viện công tố đã làm với Mark Daly.
Hy vọng vụ nhà báo Hoàng Khương không khiến cho việc sử dụng nghiệp
vụ nhập vai bị dừng lại hoàn toàn ở Việt Nam. Vì trong một số hoàn cảnh,
nhập vai là nghiệp vụ quan trọng của nhà báo để điều tra những sai phạm
lớn.
Trên thế giới, có ít trường hợp nhà báo bị khởi tố vì nhập vai được
ghi nhận. Nhưng các tòa soạn luôn biết rằng họ phải đối mặt với các nguy
cơ bị bắt và kết tội. Vì vậy, các tòa soạn và nhà báo nên chuẩn bị các
phương án kỹ, nắm chắc về luật và không đánh giá thấp các nguy cơ phải
đối mặt khi sử dụng thủ pháp này.
Trần Lệ Thùy
Bài viết dành cho lớp tập huấn báo chí điều tra, tháng 1-2012.
Trong bài có sử dụng tư liệu và trao đổi với các học giả tại Viện nghiên
cứu báo chí Reuters, Đại học Oxford và các đồng nghiệp báo chí Việt
Nam.
