Nguyễn Hưng Quốc
Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Tấn Dũng, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng (trái) và Chủ tịch nước Trương Tấn Sang.
Theo dõi tình hình chính trị Việt Nam, hầu như giới quan sát, từ
người Việt đến người ngoại quốc, đều đi đến kết luận giống nhau: Chưa
bao giờ Việt Nam yếu như hiện nay.
Tuy nhiên, nói đến cái yếu của Việt Nam, phần lớn đều tập trung vào
quan hệ đối ngoại, chủ yếu giữa Việt Nam và Trung Quốc. Có thể nói, ở
châu Á, không có nước nào bị Trung Quốc “ăn hiếp” nhiều như Việt Nam.
Với Nhật Bản hay Philippines, họ chỉ dòm ngó một hai hòn đảo; với Việt
Nam, họ dòm ngó cả chùm đảo và cả một vùng biển mênh mông. Với các nước
khác, lâu lâu họ đưa tàu đánh cá hay tàu hải giám lượn qua lượn lại vài
vòng thị uy; với Việt Nam, họ tung tàu đánh cá và tàu hải giám ào ạt như
vào chỗ không người, hơn nữa, còn bắt bớ, thậm chí, hãm hại cả ngư dân
Việt Nam. Cũng có thể nói, trước sự đe dọa của Trung Quốc, không có nước
nào có phản ứng nhu nhược như Việt Nam. Nhật Bản dám dọa đánh chìm tàu
Trung Quốc, Philippines đem Trung Quốc ra trước tòa án quốc tế, còn Việt
Nam? Ngay cả một lời lên án, họ cũng không dám nói; và khi, trước áp
lực của dân chúng, phải nói, thì chỉ nói một cách… thì thầm. Vừa lên án
vừa run lẩy bẩy.
Tuy nhiên, cái yếu của Việt Nam còn thể hiện ở nhiều lãnh vực khác
nữa. Phân tích những cái yếu ấy, chúng ta dễ thấy xu hướng phát triển
của tình hình chính trị tại Việt Nam hiện nay.
Trước hết là lãnh đạo yếu.
Nói đến lãnh đạo chủ yếu là nói đến đảng Cộng sản, và nói đến “yếu”
là nói đến tương quan quyền lực với các thiết chế khác. Công thức phân
quyền ở Việt Nam, ai cũng biết, là “Đảng lãnh đạo, nhà nước quản lý”.
Suốt hơn nửa thế kỷ, hầu như mọi quyền lực đều nằm trong tay đảng. Còn
nhà nước, như chính lời thú nhận của Phạm Văn Đồng, người làm Thủ tướng
lâu nhất ở Việt Nam (1955-1987), với những người quen: Chưa có ai làm
Thủ tướng lâu mà bất lực như ông. Ông không những bị lép vế trước Lê
Duẩn, Tổng Bí thư, mà còn bị lép vế cả trước Lê Đức Thọ, Trưởng ban Tổ
chức Trung ương đảng. Là Thủ tướng, Phạm Văn Đồng hoàn toàn không có
quyền hạn gì trong việc chọn lựa, bổ nhiệm hoặc cách chức các Bộ trưởng
hay Thứ trưởng, thậm chí, các giám đốc Sở ở địa phương. Quyền lực tập
trung hết trong tay giới lãnh đạo đảng, chủ yếu là Tổng Bí thư. Tuy
nhiên, sau Lê Duẩn, rõ ràng quyền lực của Tổng Bí thư cứ giảm dần. Quyền
lực của các Tổng Bí thư kế tiếp Lê Duẩn, từ Trường Chinh
(14/7/1986-18/12/1986) đến Nguyễn Văn Linh (1986-1991) và Đỗ Mười
(1991-1997), không thể so sánh được với Lê Duẩn. Tuy nhiên, dù vậy, họ
vẫn giống như những ông vua. Yếu thế, nhưng vẫn là vua. Chỉ từ Lê Khả
Phiêu (1997-2001) trở đi, quyền lực của Tổng Bí thư mới bắt đầu mờ nhạt.
Hơn nữa, càng lúc càng mờ nhạt. Nông Đức Mạnh (2001-2011) mờ nhạt hơn
Lê Khả Phiêu. Đến nay, mờ nhạt nhất là Nguyễn Phú Trọng, người được lên
làm Tổng Bí thư từ ngày 19 tháng 1 năm 2011.
Vai trò mờ nhạt của Nguyễn Phú Trọng thể hiện rõ nhất là qua hai lần
thua cuộc trước Nguyễn Tấn Dũng. Lần thứ nhất, ở hội nghị Trung ương 6
vào tháng 10 năm 2012, khi Nguyễn Phú Trọng liên kết với Trương Tấn Sang
tấn công Nguyễn Tấn Dũng - người được gọi là “đồng chí X” -, nhưng cuối
cùng, cả hai đều thất bại. Lần thứ hai, mới đây, ở hội nghị Trung ương 7
vào đầu tháng 5/2013, Nguyễn Phú Trọng lại thất bại trước Nguyễn Tấn
Dũng lần nữa khi đề nghị đưa Nguyễn Bá Thanh và Vương Đình Huệ vào Bộ
Chính trị nhưng bị Trung ương đảng bác bỏ. Thế vào đó, Nguyễn Thiện Nhân
và Nguyễn Thị Kim Ngân được bầu. Cả hai đều là người của Nguyễn Tấn
Dũng.
Có thể nói, trong lịch sử đảng Cộng sản Việt Nam, chưa bao giờ có một
Tổng Bí thư nào lại thua cuộc một cách thê thảm và nhục nhã đến như
vậy.
Nhưng việc Tổng Bí thư và cùng với ông, cả cái Đảng do ông lãnh đạo
yếu thế và việc Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng chứng tỏ quyền lực mạnh mẽ của
mình như vậy có làm cho chính phủ mạnh hơn không?
Không.
Thủ tướng mạnh. Nhưng chính phủ vẫn yếu. Nguyễn Tấn Dũng mạnh đủ để
thoát các đòn tấn công hiểm hóc của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng và Chủ
tịch nhà nước Trương Tấn Sang, nhưng chính phủ do ông cầm đầu, trên
nguyên tắc, vẫn phải được lãnh đạo bởi đảng. Các chính sách lớn vẫn do
đảng quyết định.
Như vậy, ở đây, chúng ta thấy một nghịch lý: Người có chức năng lãnh
đạo thì yếu; còn người mạnh lại không thể lãnh đạo. Hậu quả là ở Việt
Nam hiện nay, giới cầm quyền, từ đảng đến chính phủ, chỉ quản lý
(management) chứ không hề có lãnh đạo (leadership). Sự khác biệt căn bản
giữa quản lý và lãnh đạo là với quản lý, người ta chỉ làm theo mệnh
lệnh và chỉ nhắm tới những mục tiêu ngắn hạn; nhưng khi không có lãnh
đạo, người ta vừa không có tầm nhìn xa lại vừa không có mệnh lệnh cụ thể
để thực hiện. Một nền quản lý thiếu lãnh đạo bao giờ cũng vừa thiển cận
vừa lúng túng, vá víu và đầy mâu thuẫn. Chúng ta có thể thấy rõ những
điều đó qua các chính sách và cung cách làm việc của nhà cầm quyền Việt
Nam những năm gần đây. Rõ nhất là qua cuộc thảo luận về thay đổi Hiến
pháp do chính họ đề xướng. Thoạt đầu, bảo không có vùng cấm trong thảo
luận; sau, lại lên án kịch liệt những người kiến nghị. Thoạt đầu, hứa
hẹn như một sự thay đổi lớn lao; sau, cứ thu hẹp dần lại. Thoạt đầu,
định thay đổi cả tên nước; sau, lại loại bỏ ý định ấy, v.v.. Nhưng nguy
hiểm nhất là thái độ lúng ta lúng túng của họ trong việc đấu tranh với
Trung Quốc để bảo vệ độc lập và chủ quyền lãnh thổ. Ngoài vài lời thề
nguyền là sẽ không bán nước, cho đến nay, vẫn không có ai trong giới
lãnh đạo phác họa được một chiến lược rõ ràng, chưa nói đến việc có hiệu
quả hay không. Một chút rõ ràng cũng không có.
Đảng lãnh đạo yếu, chính phủ cũng yếu, hậu quả tất nhiên là đất nước
yếu theo. Tất cả những sự nhu nhược được đề cập ở phần đầu bài viết này
đều là hậu quả của hai cái yếu ấy. Ngư dân Việt Nam đi đánh cá ngoài
biển cả bị “tàu lạ” đâm chìm, bắt bớ hay giết chết, không có ai can
thiệp. Dân chúng hàng ngày phải ăn uống hoặc tiêu dùng những thứ độc hại
được nhập cảng chính thức hay qua các con đường không chính thức không
hề được ai bảo vệ. Kinh tế ngày càng kiệt quệ, gánh nặng nợ nần trên đầu
người càng ngày càng chồng chất, không có ai quan tâm. Những người có
lòng với đất nước đứng lên chống lại Trung Quốc bị đối xử như tội phạm.
Mở các trang báo ngoại quốc, mỗi khi thấy tin tức về Việt Nam, đoán mười
lần đến chín lần đúng: tin xấu. Nếu không phải tham nhũng thì là trấn
áp.
Đảng yếu, chính phủ cũng yếu. Vậy thì ai mạnh?
Thứ nhất, các phe phái mạnh.
Thật ra, đảng Cộng sản lúc nào cũng có nạn phe phái.
Trong hồi ký của mình, Hoàng Tùng, nguyên Bí thư Ban chấp hành Trung
ương đảng và Tổng biên tập báo Nhân Dân, giám đốc nhà xuất bản Sự Thật,
kể, lúc Hồ Chí Minh còn sống và ngay cả trước mặt Hồ Chí Minh, các thành
viên trong Bộ Chính trị cũng không thèm nói chuyện với nhau. Hồ Chí
Minh khuyên mấy cũng không được. Nhưng, dù vậy, những sự xung khắc ấy
chỉ dừng lại ở phạm vi cá nhân. Không có phe hay nhóm nào dám công khai
chống lại phe Lê Duẩn và Lê Đức Thọ. Thành ra, Lê Duẩn và dưới bóng Lê
Duẩn, Lê Đức Thọ tha hồ tác oai tác quái. Sau này, các phe phái nổi lên
rõ hơn, nhưng không có lúc nào các phe phái lại tấn công nhau một cách
công khai như bây giờ. Trước, nếu tranh chấp, hầu như chỉ dừng lại trong
phạm vi mấy người trong Bộ Chính trị với nhau; bây giờ, chúng bày ra
trước Trung ương đảng gồm cả gần 200 người; hơn nữa, còn tràn ra cả
trước quần chúng, dù được ngụy trang dưới mật danh “đồng chí X”.
Thứ hai, vai trò của các nhóm lợi ích. Cần nói ngay, ở nước nào cũng
có các nhóm lợi ích luôn tìm cách ảnh hưởng đến các chính sách của nhà
nước. Ở các quốc gia dân chủ, các nhóm lợi ích ấy có thể là các nhà tài
phiệt, các công đoàn, các tổ chức xã hội dân sự, các hội nghề nghiệp,
v.v.. Các nhóm lợi ích ấy thường hoạt động công khai, một cách trực
tiếp, dưới hình thức kiến nghị hoặc thậm chí, đình công và biểu tình,
hoặc qua trung gian các cơ quan lobby chính thức, chuyên đi ngả tắt. Ở
Việt Nam, trước đây, ngay cả sự hiện diện của cái gọi là “nhóm lợi ích”
như thế cũng không thể có, thậm chí, không thể tưởng tượng được. Thế
nhưng gần đây, các nhóm lợi ích ấy lại phát triển rất mạnh và khuynh đảo
cả tình hình chính trị Việt Nam.
Theo Trần Kinh Nghị, chiến thắng của Nguyễn Tấn Dũng đối với Nguyễn
Phú Trọng trong hai kỳ hội nghị 6 và 7 của Trung ương đảng vừa qua chính
là chiến thắng của nhóm lợi ích đối với nhóm bảo thủ.
Mới đây, trong bài “Đổi luật chơi trong đảng”, nhà bình luận chính trị
Ngô Nhân Dụng cũng có quan niệm tương tự khi cho lý do chính khiến
Nguyễn Tấn Dũng chiến thắng liên tiếp là nhờ biết sử dụng một thứ luật
chơi mới: dựa trên tiền.
Thường, để cai trị, người ta sử dụng một trong hai, hoặc cả hai yếu
tố: quyền và tiền. Quyền để khai thác lòng sợ hãi; tiền để kích thích
lòng tham. Trước, người ta chỉ dùng quyền; bây giờ, người ta dùng cả
quyền lẫn tiền. Theo Ngô Nhân Dụng:
“Từ khi làm thủ tướng năm 2006, […] Nguyễn Tấn Dũng tập trung quyền
điều động các xí nghiệp quốc doanh vào phủ thủ tướng, thay vì chia quyền
cho các “bộ chủ quản” theo lối cũ. Từ đó, người đóng vai thủ tướng tạo
cơ hội kiếm tiền cho tay chân của mình; phân phát cơ hội kiếm tiền để
mua lòng trung thành của đồng đảng. Các ủy viên Trung Ương Ðảng được
chia chỗ trong Hội Ðồng Quản Trị của các doanh nghiệp nhà nước. Các
chương trình kinh tế đều nhằm tạo cơ hội kiếm tiền cho những thủ túc
chứng tỏ lòng trung thành. Khi người dân Việt Nam nhận thấy cả guồng máy
cai trị là một mạng lưới tham nhũng chằng chịt liên kết với nhau, người
cầm đầu mạng lưới đó là ông thủ tướng.”
Như vậy, cái mà Trần Kinh Nghị gọi là nhóm lợi ích ấy chủ yếu là
những kẻ vừa có quyền vừa có tiền. Sức mạnh của Nguyễn Tấn Dũng so với
Nguyễn Phú Trọng và Trương Tấn Sang chính là sức mạnh của nhóm lợi ích
vừa có quyền vừa có tiền ấy.
Sự thao túng của nhóm lợi ích ấy dẫn đến hai hệ quả:
Thứ nhất, nó tạo ra một vẻ dân chủ giả, thường được gọi là dân chủ
trong nội bộ đảng (intra-Party democracy). Bộ Chính trị đề nghị kỷ luật
Thủ tướng, Trung ương đảng bác bỏ: Bộ Chính trị chịu thua. Tổng Bí thư
đích thân đề cử Nguyễn Bá Thanh và Vương Đình Huệ vào Bộ Chính trị,
Trung ương đảng bác bỏ: Tổng Bí thư chịu thua. Giới quan sát chính trị
quốc tế, ở xa, dễ ngỡ đó là dân chủ. Nhưng không phải. Một là, thứ dân
chủ nội bộ ấy không biến thành dân chủ xã hội (social democracy). Hai
là, nó chỉ là cuộc đấu đá quyền lực trong nội bộ. Chứ không phải là dân
chủ.
Thứ hai, sự thắng thế của các nhóm lợi ích vừa có quyền vừa có tiền
ấy biến đảng Cộng sản thành một đám mafia không những khuynh loát chính
trị mà còn vét kiệt hết tài nguyên của đất nước và tài sản của dân
chúng, ngay cả của những người dân chưa ra đời (với số nợ khổng lồ nó
tạo ra!).
Điều đáng chú ý là tất cả các hiện tượng trên, từ chuyện đảng và
chính phủ yếu đến chuyện phe phái và các nhóm lợi ích mạnh đều cũng xuất
hiện ở Trung Quốc. Trong bài “The end of the CCP’s resilient
authoritarianism? A tripartite assessment of shifting power in China”
đăng trên tạp chí The China Quarterly năm 2012, Cheng Li cũng phân tích
các hiện tượng tương tự tại Trung Quốc. Chỉ có hai sự khác biệt lớn. Thứ
nhất, ở mức độ: Cũng yếu, nhưng cái yếu của đảng và chính phủ Việt Nam ở
mức trầm trọng hơn hẳn ở Trung Quốc. Ở Trung Quốc, quyền hạn của Chủ
tịch đảng chưa bao giờ bị thách thức một cách nghiêm trọng như ở Việt
Nam. Quyền lực của Tập Cận Bình cũng như của Hồ Cẩm Đào chưa bao giờ lớn
bằng Mao Trạch Đông hay Đặng Tiểu Bình nhưng dù sao vẫn nghiêng trời
lệch đất; cả Trung ương đảng cũng không dám chống lại. Thứ hai, theo
Cheng Li, nhiều nhà phân tích chiến lược tin tưởng: đảng Cộng sản Trung
Quốc có thể yếu và càng ngày càng yếu, nhưng đất nước Trung Quốc thì vẫn
mạnh.
Còn Việt Nam?
Chính cái mạnh không cưỡng nổi của Trung Quốc là một tai họa cho Việt Nam. Việt Nam càng yếu, cái họa ấy càng lớn.
