Giáp Văn Dương
Sau khi giới thiệu kênh giáo dục trực tuyến GiapSchool[1],
tôi nhận được khá nhiều câu hỏi về cách thức soạn bài giảng trực tuyến
dưới dạng video clip bằng máy tính. Vì thế, bài viết này có mục đích
chia sẻ những kinh nghiệm của tôi, thu được trong quá trình làm các
video clip bài giảng này. Tôi hy vọng những kinh nghiệm còn thiếu sót
này sẽ giúp ích được ít nhiều cho các thầy cô giáo, hoặc những người
muốn chia sẻ kiến thức với cộng đồng.
1. Bốn câu hỏi khởi đầu
Trước khi tiến hành làm các bài giảng trực tuyến, bạn phải trả lời rõ
ràng 4 câu hỏi sau: Giảng cho ai? Giảng cái gì? Giảng để làm gì? Giảng
như thế nào?
Chỉ khi nào bạn trả lời rõ ràng được 4 câu hỏi này, bạn mới ý thức
được ý nghĩa việc làm của mình. Khi đó, bạn sẽ tìm ra cách làm phù hợp
nhất, trọn vẹn nhất.
Vì mỗi người có một cách trả lời riêng cho các câu hỏi này, nên tôi
sẽ để ngỏ câu trả lời cho các bạn. Trong các phần sau, tôi sẽ giới thiệu
làm các video bài giảng trực tuyến mà không sử dụng camera ngòai để
quay. Cách làm này có ưu điểm là đầu tư nhân lực và vật lực thấp. Một
mình bạn cũng có thể làm được. Việc bạn lựa chọn cách làm này, hay cách
quay bài giảng theo kiểu truyền thống, là theo sở thích cá nhân, và
theo điều kiện của riêng bạn.
2. Giảng bài với máy tính cá nhân
Với máy tính bàn, bạn cần trang bị tối thiểu một microphone, một loa
và nếu muốn có hình ảnh của mình xuất hiện trong bài giảng, thì cần thêm
một webcam. Nếu muốn chữ trên bài giảng là chữ viết tay thì trang bị
thêm Wacom Bamboo Tablet, một loại bảng vẽ điện tử cho phép chuyển những
gì mình viết trên bảng này lên màn hình máy tính. Và tất nhiên một phần
mềm có khả năng ghi lại màn hình và âm thanh. Có rất nhiều phần mềm phù
hợp với việc này, như Camstudio[2], Camtasia recorder[3]…
Tôi đã thử Camstudio cho bài giảng được soạn bở powerpoint, thấy kết quả rất tốt. Tôi được biết, Khanacademy[4] dùng Camtasia recorder để ghi hình và âm thanh, kết hợp với Wacom Bamboo Table để có chữ viết tay trên video clip bài giảng.
Để giảng bài bằng máy tính cá nhân, trước hết bạn cần soạn bài giảng
bằng power point, hoặc một phần mềm trình bày tương tự. Bạn cũng có thể
soạn bài và giảng bài trực tiếp trên nền một phần mềm viết, vẽ nào đó.
Sau đó bạn chạy phần mềm ghi hình (Camstudio hoặc Camtasia recorder) để
ghi lại toàn bộ màn hình máy tính và lời giảng. Bạn có thể ghi chọn lọc
một vùng nào đó trên màn hình để chỉ tập trung vào phần chứa nội dung
bài giảng, tránh các phần không liên quan bị lẫn vào video clip của bạn.
Tất nhiên, để có thể sử dụng thành thạo các phần mếm này, bạn phải
làm quen, có thể một buổi hoặc một ngày, và đọc hướng dẫn trước khi sử
dụng.
3. Giảng bài với máy tính bảng ipad
Nếu bạn có máy tính bảng ipad, bạn có thể làm các video bài giảng
trực tuyến với sự hỗ trợ của các phần mềm chuyên dụng (app) như
ScreenChomp[5], Educrations[6], Doceri[7], Lecture Capture, ReplayNote[8], Explain Everything[9]…
Các phần mềm này đều có trong App Store. Bạn phải mua, thường là vài
đô-la, hoặc tải về miễn phí. Trong đó, ScreenChomp và Educreation là dễ
sử dụng nhất, còn Explain Everything là phức tạp nhất. Riêng Doceri thì
có thể dùng cả trên ipad và máy tính bàn, tức có thể xử lý bài soạn trên
ipad bằng máy tính cá nhân thông thường. Tùy yêu cầu mà bạn chọn phần
mềm phù hợp với mình. Để viết, bạn có thể dùng tay hoặc bút cảm ứng.
Cá nhân tôi, ban đầu tôi dùng đồng thời Lecture Capture, ReplayNote
và Explain Everything. Lecture Capture dễ dùng nhất nhưng ra mực không
mượt nên chữ xấu. ReplayNote chữ đẹp, dễ sử dụng nhưng không có tính
năng zoom. Còn Explain Everything thì phức tạp hơn, xuất clip cũng mất
thời gian hơn, nhưng có thể phóng to thu nhỏ. Đến nay, tôi dùng chủ yếu
là Explain Everything, tuy mất nhiều thời gian xuất video clip, nhưng
tính năng zoom của nó phù hợp với triết lý giảng bài của tôi hơn cả.
Tôi cũng phải nói rằng, các app này đều có hạn chế riêng, có thể do
người viết phần mềm chưa phải là những giảng viên chuyên nghiệp nên
không hình dung được hết những yêu cầu cần phải có để tạo ra một bài
giảng tốt. Hy vọng, trong tương lai những phần mềm tốt hơn sẽ xuất hiện,
giúp cho việc bài giảng trực tuyến được thuận lợi và dễ dàng hơn.
Ngòai ra, trước khi sử dụng, tất nhiên, bạn phải dành thời gian tìm
hiểu và đọc các hướng dẫn, thường khá dễ, thì mới dùng được các phần mềm
này.
Tôi đã mất hơn một tuần chỉ để tìm kiếm và thử nghiệm các app này.
Tuy nhiên, soạn và giảng dùng ipad tuy có cơ động, nhưng không thể tốt
như khi dùng máy tính cá nhân. Lý do là với máy tính cá nhân, bạn có thể
dùng nhiều phần mềm hỗ trợ mạnh hơn, việc xử lý dữ liệu và biên tập bài
giảng sau đó cũng sẽ tốt hơn. Do đó, tôi sẽ sớm trở lại sử dụng máy
tính cá nhân để soạn và giảng bài.
Hy vọng, những chia sẻ này sẽ tiết kiệm được thời gian và công sức cho các bạn.
4. Soạn bài, giảng bài, biên tập
Trước khi làm các video clip bài giảng, bạn phải soạn bài, sau đó
giảng bài có thu âm ghi hình, và biên tập các video bài giảng thô này
thành các video clip hoàn chỉnh.
Chất lượng của việc soạn bài phụ thuộc vào kiến thức, tài liệu tham
khảo, và năng lực chuyên môn của riêng bạn. Không ai có thể làm thay bạn
việc này được.
Lưu ý rằng thời gian đọc, tham khảo tài liệu, bố trí nội dung, soạn
bài…, tức thời gian chuẩn bị, thường lâu hơn thời gian giảng bài thực.
Chất lượng của việc giảng bài phụ thuộc trước hết vào chất lượng bài
soạn, hoặc kiến thức trong đầu của bạn, sau đó là phương pháp sư phạm,
như cách thức truyền đạt, phong thái, giọng nói, khả năng giữ nhịp, khả
năng liên kết các mục của bài giảng, thậm chí cả ngọai hình của bạn nếu
ghi hình trực tiếp kiểu truyền thống. Với việc giảng bài trên lớp, đây
là một phần khó. Với việc giảng bài trực tuyến, vì không có phản hồi
trực tiếp của học sinh, nên việc này còn khó khăn gấp bội.
Sau khi có các video clip bài giảng thô rồi, bạn thường phải dùng các
phần mềm biên tập để có được các video clip hoàn chỉnh. Với máy tính cá
nhân thông thường, dễ dùng và có lẽ phổ biến hơn cả là Movie Maker của
Windows. Nếu bạn dùng ipad hoặc các dòng máy tính của Apple, bạn có thể
dùng iMovie để biên tập. Thời gian biên tập, thường mất nhiều hơn cả
thời gian giảng bài.
5. Cần một triết lý riêng
Khi giảng bài trực tuyến, tôi nhận thấy rõ, mỗi bài giảng thực sự là
một tác phẩm sáng tạo, vì thế đòi hỏi những đầu tư thích đáng trong việc
chuẩn bị, thiết kế và triển khai. Nhưng trên hết là một hệ thống các ý
tưởng, các quan niệm làm bệ đỡ phía sau các bài giảng này. Đó có thể là
các quan niệm rất cụ thể về một chủ đề nào đó; nhưng cũng bao gồm cả các
quan niệm rộng hơn về các thang giá trị; các quan niệm về thực tại và
diễn giải; về chủ quan và khách quan; về xác định và bất định; về tri
thức và cảm xúc; về khả năng và giới hạn; về tự do và nguyên tắc; về sự
bất khả; về cái Thật, cái Thiện và cái Đẹp; về bản chất con người…
Xuất phát từ các quan niệm này, bạn sẽ thiết kế và triển khai các bài
giảng của mình. Trong quá trình đó, bạn phải tạo được một phong cách,
hay một triết lý riêng. Việc này quả thật không đơn giản. Với cá nhân
tôi, phải mất hơn một tháng suy nghĩ, thử và lựa chọn, tôi mới hình
thành được triết lý riêng cho việc giảng bài của mình. Đó là bài giảng
theo thời gian thực, nhưng tổ chức bài giảng theo sự tiến hóa của tự
nhiên và sắp xếp chúng theo mạch ký ức của con người. Cụ thể: Từ một màn
hình đen kịt, như huyền vũ thuở ban sơ, cô đơn, hoang mang và huyền bí;
cảm giác gần giống như khi ta nhìn lên bầu trời vào một đêm không
trăng, lác đác đó đây một vài vì sao nhỏ; rồi từ đó tiếng nói, con chữ
và hình vẽ xuất hiện; sự sống bắt đầu và tiến hóa dần thành những tổ
chức phức tạp; thành con người với bao buồn vui hy vọng, bao điều cần
khám phá. Cái khách quan của tri thức lạnh lùng và cái chủ quan đầy cảm
xúc của người giảng sẽ hòa quyện vào nhau trong suốt mạch giảng. Nhưng
cũng giống như cuộc đời, tất cả rồi sẽ qua đi để trở thành ký ức. Những
lớp ký ức chồng chất lên nhau và được xếp vào một góc nhỏ ở phía trái
màn hình, để hiện tại nảy nở sinh sôi. Chỉ khi nào cần thiết, ta mới
truy hồi trở lại ký ức. Còn không, tất cả sẽ chỉ là hiện tại. Một hiện
tại ngay trên màn hình: ở đây, bây giờ; trong một mạch thời gian vừa
tĩnh lặng, vừa cuộn chảy.
Mỗi bài giảng sẽ có một số phận riêng như chính mỗi con người. Chính
vì thế, chúng phải có một ký ức để nhớ về, một hiện tại còn ngổn ngang
và một tương lai bất định, dù chúng ta đã cố gắng hoạch định nó. Cũng
chính vì thế, chúng cần một phong cách riêng, một triết lý riêng để
sống.
6. Đưa bài giảng đến với cộng đồng
Sau khi đã có bài giảng hoàn chỉnh, bạn phải đưa được bài giảng của
mình đến với cộng đồng. Cách phổ biến nhất là upload các bài giảng này
lên youtube, sau đó chia sẻ các đường link đến những người quan tâm,
thông quan Facebook, email, hay bất cứ công cụ giao tiếp trực tuyến nào
khác.
Nếu dùng Educreations, ReplayNote… thì bài giảng của bạn sẽ được
upload trực tiếp lên server của các app này. Bạn sẽ có tài khỏan và
đường link của các bài giảng này, và có thể theo dõi các bài giảng liên
quan cộng đồng sử dụng phần mềm này (ví dụ với Educrations). Khi đó, bạn
chỉ cần chia sẻ đường link bài giảng với cộng đồng.
Nếu có điều kiện, bạn có thể lập một trang blog, hoặc sang hơn là một trang web riêng, để đăng tải các bài giảng này.
7. Nhận phản hồi
Sau khi đã đăng tải các bài giảng lên mạng internet, bạn cần lắng
nghe các phản hồi để điều chỉnh. Lý do: khi giảng bài, bạn không có bất
cứ phản hồi nào từ học viên thực để có thể điều chỉnh tại chỗ, nên bạn
phải lắng nghe phản hồi sau đó để điều chỉnh về nội dung, phương pháp,
các tiếp cận, thậm chí cả lỗi trong bài giảng do người học chỉ ra… để
khắc phục sai sót nếu có, và rút kinh nghiệm cho các bài giảng sau được
hoàn thiện hơn.
Việc tiếp nhận và xử lý các phản hồi này cũng đòi hỏi thời gian và
một sự kiên nhẫn không kém gì việc soạn bài, giảng bài và biên tập bài
giảng.
8. Ước luợng chi phí
Rất khó để ước lượng chi phí cho việc làm các bài giảng trực tuyến
này, vì chi phí lớn nhất là thời gian. Mà giá trị của thời gian lại phụ
thuộc từng cá nhân. Với bạn, giá của một giờ làm việc có thể là 1000
USD/giờ, nhưng với tôi lại có thể thấp hơn, nên rất khó đưa ra một ước
lượng chính xác. Tuy nhiên, nếu chỉ dùng thời gian để làm đơn vị tính,
thì trung bình, tổng thời gian để tạo ra được một video clip bài giảng
dài 10 phút là khoảng 2-3 giờ, tùy mức độ khó dễ và nguồn tư liệu sử
dụng trong nội dung bài giảng. Với những vấn đề thuộc chuyên môn của
bạn, thời gian có thể ngắn hơn, chỉ khoảng 1 giờ. Nhưng với những vấn
đề mới thì thời gian tìm đọc và xử lý tài liệu có khi lên đến cả ngày,
hoặc hơn.Ngòai ra, để có đầy đủ thiết bị có thể tạo ra các bài giảng
này, bạn phải đầu tư tối thiểu một máy tính/máy tính bảng và một số
thiết bị phụ trợ. Số đầu tư này ước tính khoảng 1000 USD với giá hiện
thời.
Nếu đầu tư thêm trang thiết bị khác, sách vở, tư liệu tham khảo, và
nhất là một phòng thu đúng tiêu chuẩn, thêm một chuyên viên kỹ thuật để
xử lý nhiễu âm thanh và hình ảnh, thì chất lượng các video clip này sẽ
được cải thiện gấp bội. Những đầu tư này có thể lên đến hàng chục, hoặc
hàng trăm nghìn đô-la. Điều này vượt quá khả năng của hầu hết chúng ta,
trong đó có tôi. Vì vậy, chúng ta phải chấp nhận làm việc với những gì
mình đang có, dù không được ưng ý.
Nếu bạn đã đọc được bài viết này, nhiều khả năng bạn đã có máy tính
cá nhân hoặc máy tính bảng riêng, nên chi phí để khởi động không còn là
vấn đề đáng lo ngại. Điều cần lo ngại là bạn có đủ muốn, đủ đam mê để
thực hiện hay không mà thôi.
9. Những khó khăn lường trước
Để làm quen và sử dụng thành thạo các công cụ đã nêu trên, có thể bạn
phải mất một vài ngày, hoặc một vài tuần. Tuy nhiên, với những khó khăn
mang tính kỹ thuật này, phần lớn chúng ta đều có thể vượt qua nếu muốn.
Theo kinh nghiệm của cá nhân tôi, khó khăn nhất là phải giảng cho máy
tính chứ không phải cho những học viên thực đang ngồi trước mặt bạn.
Khi giảng bài cho học viên, bạn sẽ có phản hồi ngay tức thì, và sẽ điều
chỉnh tốc độ, phong cách, nội dung bài giảng… theo các phản hồi đó.
Nhưng màn hình máy tính thì không thể làm được điều đó, nên chẳng còn
cách nào khác là bạn phải tự dò dẫm. Với bài giảng thực trên lớp, nhịp
điệu bài giảng sẽ diễn ra một cách rất tự nhiên, phù hợp nhất phong thái
với bạn. Nhưng với bài giảng trên máy tính, bạn phải kiểm soát nó một
cách nhân tạo và có chủ ý, sao cho bài giảng không rời rạc, buồn ngủ.
Ngòai ra, khi giảng bài trên lớp, bên cạnh nội dung bài giảng thì bạn
có rất nhiều công cụ để sử dụng hỗ trợ, như động tác tay, lời nói, ánh
mắt, nụ cười, khoảng lặng, phản ứng và hưởng ứng của học sinh… Những
điều này làm cho bài giảng của bạn dễ dàng và trơn tru hơn rất nhiều sơ
với giảng bài trên máy tính. Vì với máy tính, bạn chỉ có một công cụ duy
nhất là giọng nói. Bạn phải điều khiển nó như điều khiển một dải lụa
mềm xuyên suốt bài giảng, sao cho người nghe không rời rạc, chán nản và
bỏ giữa chừng. Lý tưởng nhất là bên cạnh kiến thức chuyên môn thì bạn có
thêm tố chất của một MC hoặc một diễn viên tấu hài. Khi đó, bài giảng
của bạn sẽ hấp dẫn hơn rất nhiều.
Vì đã có kinh nghiệm giảng bài cả trên lớp và trên máy tính, nên nếu
phải so sánh hai việc này thì tôi có hai so sánh sau, bạn tùy chọn cách
nào dễ hình dung nhất đối với mình:
- Giảng bài trên lớp giống như khi bạn vẽ tranh với quyền được sử dụng nhiều màu sắc khác nhau. Đó là các phương tiện hỗ trợ cho bài giảng như tư thế đi lại, động tác tay, lời nói, ánh mắt, nụ cười, phản ứng và sự cộng hưởng của học sinh, thậm chí khoảng lặng…. Còn giảng bài trên máy tính, bạn giống như đang vẽ tranh với một màu duy nhất. Đó là giọng nói. Bạn có thể chọn màu xanh, đỏ, tím, vàng, đen… tương ứng với chất giọng cố hữu của mình, với các mức độ đậm nhạt khác nhau do bạn tự điều chỉnh, nhưng đó chỉ là một màu duy nhất, và là tất cả những gì bạn có thể sử dụng để vẽ.
- Khi giảng bài trên lớp, bạn được sống, được thể hiện cảm xúc với những con người thực sự đầy sinh động. Còn khi giảng bài trên máy tính, bạn phải sống và thể hiện cảm xúc với một vật thể vật lý, đó là màn hình máy tính. Điều này quả thật không dễ, đòi hỏi bạn phải rất tĩnh, rất thoát, rất trống rỗng, hoặc có hỗ trợ cảm xúc của người bên cạnh, như thể bạn đang giảng bài cho họ nghe, thì mới có thể làm tốt được.
Vẽ một bức tranh và lấp đầy các khoảng trống bằng chỉ một màu duy
nhất là không dễ. Cá nhân tôi, với những bài giảng đầu tiên, tôi phải
giảng đi giảng lại đến 5-7 lần, vì chỉ cần nói nhịu, nói sai, hay vấp
một chỗ nào là đã có thể phải làm lại. Và chỉ khi đến bài giảng thứ 77,
tôi mới tạm làm chủ được được việc giảng bài trên máy tính của mình. Vì
thế, bạn cần kiên nhẫn, và đặc biệt, bạn phải thật tĩnh, thật thoát,
thật trống rỗng, giống như khi thiền định vậy, thì mới có thể thực hiện
hiệu quả.
Ngòai những khó khăn trên, tiếng ồn và sự phân tâm cũng là những khó
khăn mà bạn cần lường trước. Đặc biệt, bạn phải nhận được sự ủng hộ của
những người thân thiết nhất. Nếu không, bạn sẽ bị coi như một kẻ tâm
thần, khi cả ngày chỉ ngồi lảm nhảm một mình trước màn hình máy tính mà
không lo gì đến chuyện cơm áo gạo tiền.
10. Hãy đi, rồi sẽ tới
Nếu bạn có một đội ngũ hỗ trợ trong việc soạn và giảng bài thì mọi
việc sẽ thuận lợi hơn rất nhiều. Khi đó, bạn không cần phải vượt qua tất
cả các khó khăn một mình, mà luôn có đồng đội ở bên cạnh. Việc soạn
bài, giảng bài, ghi hình, biên tập… sẽ mang tính chất công nghiệp, với
những quy tắc và tiêu chuẩn chung, nên sẽ dễ dàng hơn vì luôn có điểm
tựa ở phía sau bạn. Nhưng nếu bạn làm tất cả một mình, như tôi chẳng
hạn, thì bạn cần lường trước những khó khăn để không bỏ cuộc.
Cũng giống như trong mọi việc sáng tạo khác, để có một tác phẩm tầm
tầm thì rất dễ, nhưng để có một tác phẩm hòan mỹ thì gian khó vô cùng.
Vì thế, khi gặp khó khăn, mọi việc sẽ dễ dàng hơn nếu bạn không cầu
toàn. Những lúc đó, bạn phải biết bao dung với chính mình.
Đến đây, tôi viết đã khá dài, nhưng chắc chắn vẫn còn nhiều thiếu
sót. Tôi hy vọng những chia sẻ này sẽ không làm bạn nản chí, mà ngược
lại, sẽ giúp bạn hình dung rõ hơn các khía cạnh của việc làm bài giảng
trực tuyến, để thêm quyết tâm thực hiện. Vì ít nhất, cũng đã có hơn một
người mò mẫm và vượt qua.
Trước khi kết thúc, chỉ xin lưu ý bạn rằng, dù bạn làm một mình, hay
với đồng đội, thì điều quan trọng nhất là bạn phải bắt đầu. Hành trình
nào cũng khởi đầu bởi một bước chân. Hãy đi, rồi sẽ tới...
Chúc các bạn thành công!
_________________
