Jonathan London
Trong những tuần lễ vừa qua tôi có nhận xét rằng nền văn hóa chính
trị của Việt Nam đã có một số thay đổi rõ nét. Và chẳng có gì tranh cãi
nếu khẳng định một yếu tố quan trọng trong quá trình này là vai trò của
mạng Internet và các nền tảng công nghệ của mạng xã hội như các trang
blog và Facebook.
Cho nên ở phía sau hiện tượng này cũng có hai câu hỏi thích thú và
quan trọng. Một là những thuận lợi và hạn chế của mạng trong việc đấu
tranh cho một xã hội đa nguyên hơn, dân chủ hơn tại Việt Nam. Hai là một
câu hỏi quan trọng nhưng có vẻ ít khi được đề cập đến, đặc biệt chính
trong những cuộc dư luận trên cộng đồng mạng là vai trò của Đảng và Nhà
nước đối với việc kiểm soát mạng.
Sau khi bàn về hai câu hỏi này tôi sẽ đặt một vài câu hỏi mà cá nhân
tôi rất muốn hỏi về tương lai và nội dung của quá trình đấu tranh để xem
ý của bạn từ mọi khía cạnh là như thế nào.
Hai câu hỏi này khác nhau. Một câu hỏi về lực lượng đấu tranh và câu
thứ hai về lực lượng kiểm soát (kiểm soát) mạng (gồm không chỉ là đàn áp
mà còn có những yếu tố quản lý hầu như “không hại” hoặc có giá trị thực
tiễn).
Đối với câu hỏi thứ nhất, thì rõ ràng mạng là một phương tiện cốt
lõi, đã tạo ra nhiều thay đổi trong không gian công cộng tại Việt Nam.
Nhưng, cũng rõ là chính phương tiện này có một số rủi ro và hạn chế nhất
định của nó. Vì chính trong quá trình bày tỏ chính kiến trên Web mà
những người “nói gì,” viết gì” có thể đặt chính mình vào tình thế dễ bị
đàn áp hoặc bị cô lập… trong đó có chính tôi (J. L.). (Trong tương lai
gần, tôi sẽ chia sẻ một số ý nữa về những vấn đề này.)
Có vẻ những người Việt Nam có tính toán đến những rủi ro này và một
dấu hiệu đáng hứa hẹn là đại đa số người Việt Nam lên mạng viết một cách
tự tin.
Thế nhưng nếu chúng ta đến với câu hỏi về sự tổ chức quá trình đấu
tranh thì lại có một câu hỏi phát sinh là: Sự hạn chế của mạng hiện nay
là như thế nào? Bởi vì trong môi trường xã hội của Việt Nam, công khai
quan điểm của mình đối với quan điểm đấu tranh (tôi không thích từ
“chiến lược” vì nó có từ “chiến”!) chưa chắc là khôn ngoan. Chắc là
những người (trong và ngoài bộ máy) khi đề cập đến cách đấu tranh vẫn
nói nhẹ nhàng, cẩn thận, và tránh đụng chạm và tôi cho rằng đó cũng là
hành vi thận trọng thôi. Dư luận trên mạng hiện nay nhiều khi là một
không gian để “nói bằng loa.” Và chính vì thế chất lượng của những bài
viết, những bình luận vẫn rất không đồng đều.
Thật ra, ở các nước khác, mạng cũng vậy. Thế nhưng, tôi giả định, nếu
mạng không bị “đóng cửa” thì vấn đề này sẽ bớt đi… Ở các nước thật sự
có tự do ngôn luận thì mạng là không gian nói cái gì đều được trừ việc
đe dọa những người khác. (Ở đây tôi xin đề nghị các Ông Công An bỏ lý cớ
‘đe dọa an ninh trật tự.’ Vì số người thật sự muốn phá hoại trật tự là
rất ít.
Câu hỏi thứ hai, về vai trò của bộ máy trong quá trình điều tiết
không gian mạng, là thật phức tạp mà quan trọng. Xin nhấn mạnh ở đây,
tôi không có ý nói về chuyện CAM chui vào FB hay chuyện bắt giữ, đe dọa,
v.v. và v.v. dù các vấn đề này là “nghiêm trọng chết người.” Mà chính
là vai trò xây dựng và điều tiết không gian trên mạng.
Nhiều người hỏi làm sao ở Việt Nam không áp dụng những biện pháp đàn
áp tương tự như Trung Quốc? Có giả thuyết là kỹ thuật kém và kinh phí
không cho phép. Tôi nghĩ đó cũng là một yếu tố, nhưng thực tế rộng hơn
thế: Một phần vì những hạn chế này và một phần vì quan điểm trong Đảng
có quyết định là không cố gắng bóp cổ mạng hoàn toàn, hoặc chỉ bóp một
số cái cổ khi thấy có đe dọa cụ thể đến bộ máy hoặc là một người cụ thể
trong bộ máy…
Chắc có nghiều người đã và đang tiến hành nghiên cứu về vấn đề này và
tôi chỉ viết một cách khiêm tốn để chia sẻ vài ý tưởng ‘chưa chín’ của
riêng tôi… và đặt ra một số câu hỏi tôi thấy là vừa thú vị vừa quan
trọng.
Bây giờ xin đề nghị một ý tưởng có thể là “khiêu khích” hơn: Ngay
trong TW Đảng có một “cuộc chiến đấu” giữa những người dám có một xã hội
thực sự tự do hơn (ở đây không nên phóng đại) và những người giữ quan
điểm bảo thủ lạc hậu.
Cách đây sáu tuần tôi có cơ hội nói chuyện với một người biết nhiều
về Ban Tuyên giáo TW Đảng và qua thảo luận đó tôi biết những người làm
trên ban nay biết rất rõ Việt Nam chẳng nên áp dụng những biện pháp như
TQ và thật sự muốn Việt Nam có một văn hóa chính trị thoáng hơn. (Một
lần nữa tôi không phóng đại vì biết những người này giữ quan điểm “đi từ
từ…” Riêng tôi lo ngại là như từ trước đến nay đã cho thấy, “từ từ”
liệu có quá dễ thành “chẳng thay đổi gì cả”?)
Thế nhưng dù yêu hay ghét Đảng, không ai có thể phủ nhận việc cho đến
giờ một số người có thể bày tỏ chính kiến hầu như vô tư trên FB (chưa
nói đến blog riêng) là nhờ một phần nhất định (ngoài hạn chế kỹ thuật)
của những quyết định có ý thức (concious decisions) trong Đảng.
Ở đây tôi kết thúc với một câu hỏi về con đường cải cách sắp tới.
Theo tôi, muốn thành công Việt Nam phải phát triển một liên minh rộng,
gồm những người ở bên trong và ngoài bộ máy. Tôi biết nhiều người bác bỏ
ý tưởng này của tôi và tôi vẫn tôn trọng họ. Như đã nói trước, kinh
nghiệm lịch sử cho thấy rất khó đoán hành vi của những người trong một
bộ máy một Đảng trong quá trình chuyển biến và mất ổn định, chính vì
những người trong bộ máy che giấu quan điểm thực sự của mình cho đến lúc
họ bị bắt buộc phải chọn hoặc họ nhìn thấy một cơ hội nhất định.
Ở phương Tây, có một thuật ngữ là “lều lớn” có được sử dụng khi đề
cập đến ‘chính trị liên minh”, hàm ý là môt không gian đủ rộng để phát
huy đầy đủ những lực lượng cải cách trong xã hội. Chú ý, “big tent”
trong trường hợp này không có nghĩa là “rạp xiếc.” Những người sợ dân
chủ có nhiều loại. Có người sợ mất ghế (hoặc nay là sợ mất xe Bentley,
vài căn hộ). Có những người khác vì học đường lối lâu quá mà đi đến giả
định một xã hội dân chủ sẽ mất trật tự, thành ra một rạp xiếc như
Philipin chẳng hạn.
Thế nhưng đối với riêng tôi, tôi tin rằng cũng có thể ở Việt Nam có
một quá trình xuất phát từ ngoài lẫn trong bộ máy, cho phép Việt Nam có
một trật tự xã hội dân chủ, minh bạch, có trách nghiệm giải trình cao.
Muốn cái đó thì phải lo những cách tốt nhất để đấu tranh cả trong lẫn
ngoài bộ máy. Phải có lòng dũng cảm. Phải có trí tưởng tượng. Phải có
một đầu óc sáng suốt và cởi mở. Mạng, dù quan trọng, chỉ là một phương
tiện.
JL, Hà Nội