Nguyễn Duy Vinh
Nếu nhà cầm quyền Việt Nam biết tập nhìn (quán chiếu) tình hình
xã hội Việt Nam qua lăng kính vô ngã, họ sẽ thấy là hạnh phúc của họ
cũng rất mỏng manh. Vì hạnh phúc của chính họ cũng được làm bởi những
yếu-tố-không-hạnh-phúc. Họ không thể giữ mãi được những gia tài đồ sộ
cho con cháu họ trong khi chung quanh có quá nhiều người khổ. Họ không
thể sống thảnh thơi khi tàu chiến Trung Quốc rầm rộ tuần hành quanh các
đảo Hoàng Sa Trường Sa. Hạnh phúc của những người cầm quyền, những người
lãnh đạo guồng máy nhà nước có liên hệ chằng chịt với hạnh phúc của
người dân.
Nhân dịp năm cũ sắp qua và năm mới sắp đến, vào những ngày rảnh rỗi
cuối năm ở cái xứ khỉ ho cò gáy Phi Châu này và không biết làm gì, tôi
nghĩ đến vận nước Việt Nam và quyết định làm “thầy bói” chuyến này để
đoán tương lai của nước tôi qua cái nhìn vô ngã.
Cái nhìn vô ngã này là tôi “mượn” của Đạo Phật và tôi xin giải lý như sau.
Đạo là con đường. Đạo hiểu theo nghĩa rộng hơn là cách sống. Đạo Phật
là cách sống theo lời Phật dạy. Cách sống này thể hiện tuệ giác của
người đã thực chứng được sự có mặt của khổ đau và con đường đưa đến hạnh
phúc và đã chia sẻ cách sống đó với người khác. Người thực chứng (giác
ngộ) đầu tiên ấy là đức Phật và bài chia sẻ đầu tiên cái thấy của Ngài
với năm anh em ông Kiều Trần Như nói về Bốn Sự Thật Tuyệt Vời (Tứ Diệu
Đế) và Tám Con Đường Đi Chân Chánh (hay Bát Chánh Đạo).
Đức Phật Thích Ca sau bao nhiêu năm (và bao nhiêu kiếp) dày công tu
luyện, đạt được cái thấy lớn và Ngài đã đem hết những năm tháng còn lại
sau khi giác ngộ giảng dạy cho những người muốn học theo hạnh và sự hiểu
biết của Ngài. Trải qua hơn 2600 năm, tuệ giác của đạo Phật giống như
những cây trái được gửi đi ươm trồng khắp nơi. Những cây tuệ giác này
đơm bông và mọc hùng mạnh hay yếu ớt tùy vào hoàn cảnh nơi cây được ươm
trồng.
Sau 2600 năm, các Thầy các Tổ sống theo đạo Phật cũng đã đạt được
những tuệ giác lớn. Từ Long Thọ, Thế Thân ở Ấn Độ cho đến Bồ Đề Đạt Ma
khi Ngài sang Trung Quốc vào đầu thế kỷ thứ 6 sau công nguyên. Việt Nam
ta có Ngài Khương Tăng Hội mở đầu kỷ nguyên thiền tông vào đầu thế kỷ
thứ ba và đạo Phật như thế đã đến Việt Nam ít nhất là 300 năm trước khi
Ngài Bồ Đề Đạt Ma đặt chân đến Trung Quốc. Ngài Khương Tăng Hội sau này
sang Trung Quốc hoằng pháp và Ngài tịch ở Nam Kinh.
Trong những công trình đóng góp vẻ vang về sau này cho đạo Phật Trung
Quốc chúng ta phải kể đến việc thỉnh kinh từ Ấn Độ và việc dịch rất
nhiều kinh sách của Thầy Huyền Trang vào thế kỷ thứ 7. Cây đạo Phật ở
Trung Quốc đã đơm bông từ thời các tổ Huệ Khả, Thần Tú, và Huệ Năng và
những bông hoa đẹp đó tiếp tục kéo dài cho đến tổ Lâm Tế (Lin Chi, thế
kỷ thứ 9). Pháp môn của Lâm Tế cũng lan đến Việt Nam, cây tuệ giác đạo
Phật Việt Nam lại một lần nữa nhận được những cơn mưa Pháp từ phương Bắc
đến với sự ra đời của phái Liễu Quán ở miền Trung Việt Nam. Từ thế kỷ
13, đạo Phật đã đến thời kỳ hưng thịnh nhất Việt Nam và thời kỳ đó cũng
là thời kỳ mà dân tộc Đại Việt có cơm no áo ấm, vua tôi đoàn kết chặt
chẽ như chưa bao giờ từng có trong lịch sử Việt Nam. Các vua đời nhà
Trần như Trần Thánh Tông, Nhân Tông, và Anh Tông đã góp công không nhỏ
trong việc làm sống lại cách sống đẹp của văn hóa Phật giáo Việt Nam với
sự ra đời của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử vào thế kỷ thứ 13.
Tuy nhiên tu thì tu, ở đây tôi xin tạm mở một ngoặc đơn là các vua
nhà Trần cũng đã biết lúc nào phải tạm “gác” việc tu sang một bên và họp
nhau lại tìm cách chống quân Nguyên đang xâm lăng đất nước. Các Ngài
bắt đầu với việc tham khảo toàn dân trong Hội Nghị Diên Hồng (năm 1284)
và đã sau đó cùng toàn dân đại thắng quân Nguyên, giành lại độc lập cho
nước Đại Việt. Tên của những nguyên soái đại tướng tài giỏi như Trần
Hưng Đạo, Trần Quang Khải, Phạm Ngũ Lão v.v…được sử sách ghi công và
được toàn dân Việt Nam mãi mãi ghi ơn. Vận nước Việt Nam vào đời nhà
Trần là một vận nước có nhiều thuận duyên nhờ vào công lao hiển hách của
các đấng anh quân, những vị vua trị vì có lòng vì dân vì nước. Đạo Phật
vào đời nhà Trần chắc chắn đã có những ảnh hưởng lớn trên những quyết
định chính trị của các vua nhà Trần và sự đoàn kết dân tộc thời bấy giờ.
Tôi xin tạm để đề tài này sang một bên và sẽ xin hầu chuyện với các
bạn về ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo đời Trần trong một lần tản mạn
khác. Ở đây tôi xin trở về chủ đề của bài viết, về cái thấy vô ngã của
đạo Phật và vận nước Việt Nam.
Cái thấy lớn của đạo Phật được gói ghém trong rất nhiều kinh. Từ Kinh
Bát Nhã cho đến Tâm Kinh Bát Nhã và các kinh lớn khác như Hoa Nghiêm,
Pháp Hoa và Kim Cương v.v... Những cái thấy lớn đó thường được diễn đạt
bằng những danh từ thật cô đọng, giống như người ta đóng một cái dấu lên
một nghị quyết. Danh từ cô đọng đó còn được gọi là dấu ấn trong đó có 3
cái ấn rất quan trọng. Ba cái ấn (Tam Pháp Ấn) này cũng giống như những
cái ấn của các ông lãnh đạo các quốc gia dùng khi ban ra một công văn
hay một công hàm, công hàm nào mà không có chữ ký của các ông ấy cũng
như không có con triện của nhà nước đóng lên là không có hiệu lực. Đạo
Phật cũng thế, những lời giảng dạy nào mà không có vết tích ba dấu ấn
này có thể được coi như không phải là đạo Phật chính tông.
Tam Pháp Ấn của đạo Phật là Vô Ngã, Vô Thường và Niết Bàn.
Tôi chỉ xin ngừng ở hai khái niệm đầu cho bài viết này. Trước tiên,
phải nói ngay là khái niệm về vô ngã không khó hiểu (riêng sống thực
chứng được cái thấy vô ngã thì trần ai!). Ở đây tôi không dám nói đến
vấn đề ngộ đạo của các vị chân tu (tức là sống thực chứng) mà tôi chỉ
xin bàn đến những khái niệm này qua trình tự phân tích dùng lý trí mà
tôi đã được học và bắt chước thôi, qua sự hiểu biết nhỏ bé và giới hạn
của mình. Các bạn nào muốn biết thêm về sự tương quan giữa cái nhìn của
Phật giáo và khoa học có thể tìm tòi thêm qua các liên kết trên mạng,
hoặc tìm đọc các bài tham khảo của Giáo Sư Trịnh Xuân Thuận viết gần đây
nhất về đề tài này. Và theo tôi, vô ngã là không có ngã, không có cái
ta riêng biệt. Tỉ dụ như tờ giấy được làm từ cây cối, người và máy cắt
cây, bố mẹ của người cắt cây (đã làm việc cực nhọc để nuôi họ nên
người), những cơn mưa, mặt trời, máy nghiền cây, máy ép thành giấy mỏng
vân vân…Tờ giấy như vậy được làm bởi những chất liệu
không-phải-là-tờ-giấy. Tờ giấy vì thế không có cái “ta” riêng biệt mà
chỉ hiện hữu nhờ vào những cái ta không riêng biệt khác.
Khi một nguyên nhân hay yếu tố cấu tạo nên cái “ta” không riêng biệt
đó bất thình lình biến đi, vắng mặt hay đổ vỡ, cái “ta” đó sẽ không còn
trọn vẹn và khi trường hợp này xảy ra, chúng ta gọi đó là vô thường. Lấy
một chân cái bàn đi, cái bàn sẽ đổ. Cái bàn không có cái ta riêng biệt
(vô ngã) nên khi một yếu tố không-bàn (như chân bàn) mất đi, cái bàn đổ
(vô thường). Như vậy vô ngã và vô thường chỉ là hai khái niệm tương quan
và đồng nghĩa, vô ngã dùng để giải thích hiện tượng và sự vật theo
chiều hướng (dimension) không gian trong khi vô thường nói lên tính cách
thời gian (dimension temporelle) của hiện tượng đó.
Sự liên hệ chằng chịt này là chìa khóa tiến trình “sinh thành, tăng
trưởng, tồn tại và hoại diệt” của mọi hiện tượng tâm lý, sinh lý và vật
lý trên thế gian cũng như trong vũ trụ.
Cái này có nên cái kia có, cái này không thì cái kia cũng không (Kinh A Hàm).
Hiểu được (theo lý trí) cái nhìn vô ngã vô thường này, chúng ta sẽ
biết ơn những gì tốt lành chúng ta thu nhận được mỗi ngày và chúng ta sẽ
biết trân quý những gì chúng ta có, nhất là sức khỏe của chúng ta.
Chính sức khỏe này cũng được làm bởi những thứ không-là-sức-khỏe. Sức
khỏe con người được làm bởi thức ăn hằng ngày, không khí ta thở, tình
trạng tâm lý và mực độ phiền não khi ta phải bươn chải trong cuộc sống,
tình yêu thương đùm bọc của người thân v.v... Môi trường an sinh trong
thế giới thu hẹp quanh ta vì thế rất quan trọng. Săn sóc và lo cho những
gì quanh ta được ổn định an lành cũng chính là lo cho sức khỏe của
mình. Cái nhìn vô ngã giúp chúng ta nhìn thấy tầm quan trọng của sự ô
nhiễm môi sinh. Khi môi trường sống chung quanh ta bị ô nhiễm, trước sau
con người sinh sống trong mội trường đó cũng sẽ mang bệnh. Điều này
chúng ta có thể kiểm chứng dễ dàng qua các thống kê về sức khỏe của dân
các thành phố lớn và đông người như Bắc Kinh, Cairo (Ai Cập), New Delhi
v.v…Ở Bắc Kinh đã có những hôm khói xe quá nhiều, dân thành phố khó thở
và bầu trời xanh biến thành một bầu trời xám đục. Chỉ nhìn những tấm
hình chụp được chuyền nhau trên mạng về bầu trời xám ngắt này của Bắc
Kinh là chúng ta cũng đã đủ ngộp thở.
Vận nước Việt Nam cũng không thoát khỏi tính chất vô ngã, vận nước đó
gắn liền với rất nhiều thứ : từ tài đức lãnh đạo của nhà cầm quyền cho
đến dân trí, hạnh phúc, tự do và sự chăm chỉ cần cù làm ăn của người dân
trong nước, cũng như sự mưu toan xâm lấn đất đai và biển đảo của ngoại
bang như gần đây nhất với vụ xâm lấn đất ở biên giới Việt-Trung và vụ
xâm chiếm biển đảo ở ngoài khơi Việt Nam của Trung Quốc. Tương lai của
nước ta được làm bởi những chất liệu không-tương-lai. Tức là nhìn vào
tình cảnh quê hương với cặp mắt vô ngã, chúng ta thấy xã hội Việt Nam
đang có nhiều khó khăn trên rất nhiều phương diện. Dân Việt Nam đông đúc
tranh sống trên một mảnh đất bé nhỏ. Không chỗ nào mà không có xây cất,
nhà cửa bằng xi-măng mọc lên khắp nơi. Có nhiều nơi, người ta đã chặt
hết cây và thay vào đó bằng những ngôi nhà cao tầng bằng xi-măng. Quản
lý trên gần 90 triệu người chen chúc trong một nước nhỏ bé là một vấn đề
nan giải cho nhà cầm quyền.
Từ một nước thoát thai ra khỏi một cuộc chiến kéo dài gần nửa thế kỷ
kể từ cuộc chiến chống đô hộ Pháp, con người Việt Nam, sau một cuộc bể
dâu và những thăng trầm của lịch sử, đã vươn lên với một sức sống mãnh
liệt, với một khát khao vật chất qua những năm thiếu thốn, như những làn
sóng vỡ bờ, như một bầy ong vỡ tổ. Từ những khát khao vật chất này,
người có quyền lực trong nước đã biết lợi dụng quyền thế để làm giàu.
Tham nhũng và lạm quyền từ đó ra đời và đã đẻ ra những tệ nạn xã hội rất
lớn và cùng lúc tạo ra những quan chức mới, những đại gia có những gia
tài kết sù. Không ai có thể ngờ rằng chỉ sau 39 năm kể từ ngày “Bên
Thắng Cuộc” “giải phóng” (dùng chữ chiếm thì chắc đúng hơn) được miền
Nam mà chế độ xã hội chủ nghĩa hiện nay có thể đưa đến sự khác biệt giàu
nghèo ở Việt Nam lên cao đến độ không sách vở nào tả được. Từ những
người cứ đêm đêm khi trời vừa hừng sáng là họ đã phải vất vả khó nhọc
gồng gánh buôn thúng bán bưng kiếm sống cho đến những đại gia kiếm tiền
thật dễ dàng và sống chễm chệ trên những gia tài hàng triệu đô la US.
Một xã hội chủ nghĩa trong đó những chương trình y tế, giáo dục và an
sinh cho người dân thiếu thốn rất trầm trọng. Tình hình xã hội Việt Nam
không đẹp, nó có tính cách nhốn nháo, tạp nhạp, hỗn loạn và bất an. Bốn
chữ “xã hội chủ nghĩa” không phản ảnh trung thực những gì đang xảy ra ở
Việt Nam. Cho đến nay chưa có dấu hiệu nào cho thấy nhà cầm quyền lo cho
an sinh người dân trong nước. Tôi không thể nào tưởng tượng được một
nước được hoàn toàn độc lập mà quyền sống của người dân lại khó khăn đến
thế. Chế độ quản trị của nhà nước thì nặng chình chịch. Không biết ai
lãnh đạo vì Bộ Chính Trị là cơ quan lãnh đạo có đến 14 người. Người dân
khiếu nại không ai nghe. Có hàng trăm kiến nghị quan trọng rơi vào quãng
không, không một tiếng trả lời, không một lá thư hồi âm. Tình trạng rắn
không đầu này đưa đến sự lộng hành của những cơ quan thừa hành địa
phương. Công an tỉnh, công an quận, công an xã, công an phường là những
ông vua con có tiếng nói thét ra lửa. Dân chúng sống trong bất công
không biết phải thưa cùng ai. Những người lên tiếng kêu ca khi bị đàn áp
thì lại càng bị đàn áp thêm. Tình trạng không có lãnh đạo cũng được
biểu hiện qua việc xâm lăng biển đảo của Trung Quốc. Sự chống đối yếu ớt
và rụt rè hiện nay của nhà nước Việt Nam là một thí dụ điển hình của
việc rắn mất đầu trong việc lãnh đạo công việc nước. Một tình trạng cai
trị bê bối và thiếu nghiêm túc chưa từng có trong lịch sử Việt Nam.
Vận nước Việt Nam vì thế sẽ không khá. Những mảnh vụn rời rạc trong
sự lãnh đạo và cai quản nước yếu kém sẽ làm tan khí phách Việt Nam trước
sự đe dọa và xâm lăng biển đảo của Trung Quốc. Nếu nhà cầm quyền Việt
Nam biết tập nhìn (quán chiếu) tình hình xã hội Việt Nam qua lăng kính
vô ngã, họ sẽ thấy là hạnh phúc của họ cũng rất mỏng manh. Vì hạnh phúc
của chính họ cũng được làm bởi những yếu-tố-không-hạnh-phúc. Họ không
thể giữ mãi được những gia tài đồ sộ cho con cháu họ trong khi chung
quanh có quá nhiều người khổ. Họ không thể sống thảnh thơi khi tàu chiến
Trung Quốc rầm rộ tuần hành quanh các đảo Hoàng Sa Trường Sa. Hạnh phúc
của những người cầm quyền, những người lãnh đạo guồng máy nhà nước có
liên hệ chằng chịt với hạnh phúc của người dân.
Qua lăng kính đạo Phật, chỉ có cách lo cho dân thực sự với tất cả tấm
lòng, như tấm lòng thương dân thương nước của các vua đời nhà Trần, may
ra mới cứu vãn được tình thế. Còn để tình trạng ù lì hiện nay tiếp tục
trì trệ, các nhà lãnh đạo và Đảng Cộng Sản Việt Nam sẽ phải đương đầu
với những khó khăn và sự hỗn loạn khó lường.
Nguyễn Duy Vinh (từ xứ xa xăm Phi Châu, bài viết từ năm 2012 và xem lại vẫn thấy hiện đại)
(*) Tài liệu tham khảo : Việt Nam Phật Giáo Sử Luận của Giáo Sư
Nguyễn Lang (Tập 1, 2 và 3), nhà xuất bản Lá Bối (California, USA) và
hiện nay cũng có bán trong nước tại các nhà sách lớn
