Duy trì quyền lực của nước Nga: Putin đã qua mặt phương Tây ra sao [1]

Sáu tuần trước, hai người đàn ông bước ngang Quảng trường Đỏ của Moscow, một người mặc áo khoác, người kia mặc áo giám mục. Họ tiến đến Tượng đài Minin và Pozharsky ở trước Nhà thờ chính tòa Thánh Basil.

Kuzma Minin, một thương nhân, và Hoàng tử Dmitry Pozharsky là lãnh tụ cuộc khởi nghĩa chống lại quân Ba Lan xâm lược năm 1611. Ngày 4/11 là ngày họ giải phóng trung tâm Moscow cách đây hơn 400 năm, và hiện nay là ngày lễ quốc gia, là biểu tượng cho thấy dân tộc Nga đoàn kết có thể tự vệ trước bất cứ kẻ thù ngoại xâm nào.

Kirill, Thượng Phụ của Moscow và toàn Nga, và Vladimir Putin, nhà lãnh đạo thế tục của nước Nga, đặt một bó hoa cẩm chướng đỏ ở tượng đài. Lúc trở lại Điện Kremlin, vị lãnh tụ giáo hội đã chuẩn bị sẵn một bất ngờ dành cho tổng thống; đó là bằng khen tôn vinh Putin “có công bảo tồn nước Đại Nga”.

Thượng Phụ Kirill không tiếc lời ca tụng Putin: “Chúng ta biết rằng hơn bất cứ ai khác kể từ khi kết thúc thế kỷ 20, ngài đang giúp nước Nga trở nên hùng mạnh hơn và giành lại những vị thế xưa kia của mình, với tư cách một quốc gia tôn trọng chính mình và được tất cả các quốc gia khác tôn trọng.”

Tổng thống Vladimir Putin đã lãnh đạo đất nước này trong 14 năm qua, nhưng 2013 là năm thành công nhất của ông. Tạp chí Forbes vừa xếp ông đứng đầu danh sách những người uy quyền nhất thế giới, nhận định rằng ông đã “củng cố quyền kiểm soát của mình đối với nước Nga”. Theo tạp chí này, Putin đã chiếm chỗ của tổng thống Mỹ Barack Obama trong vị trí đứng đầu vì tổng thống Nga đã giành được thế thượng phong so với vị đồng nhiệm ở Washington trong nhiều cuộc xung đột và vụ tai tiếng.

Quả thực, lúc này có vẻ như Putin đang thành công ở mọi việc ông làm. Hồi tháng 9, ông đã thuyết phục Syria để quốc tế kiểm soát vũ khí hóa học của nước này. Nhờ đó, ông đã ngăn chặn được cuộc tấn công của quân đội Mỹ nhắm vào chế độ của tổng thống Syria Bashar Assad và khiến Obama trông giống như một sen đầm quốc tế bất lực.

Hồi cuối tháng 7, Putin phớt lờ những lời đe dọa của Mỹ và cho người tiết lộ bí mật của Mỹ Edward Snowden được tị nạn tạm thời; động thái này đã gây căng thẳng trong khối các quốc gia phương Tây. Đức và Pháp cũng phẫn nộ vì các hoạt động do thám của Washington.

Kể từ đó, Putin liên tiếp ra đòn và đều thắng điểm. Trong mùa thu, khi các cuộc đàm phán với Tehran về việc cắt giảm chương trình hạt nhân của Iran đạt được tiến bộ có ý nghĩa, Putin lại một lần nữa đóng vai trò chủ chốt.

Và hiện nay, bằng cách gây áp lực lên Viktor Yanukovych, ông thuyết phục được tổng thống Ukraine rút lui khỏi một hiệp định liên kết với Liên hiệp Châu Âu (EU) mà hai bên đã chuẩn bị trong nhiều năm, chỉ vài ngày trước khi diễn ra lễ ký kết đã dự trù tại một hội nghị thượng đỉnh của các nhà lãnh đạo Liên hiệp Châu Âu. Bằng nước cờ này, ông đã đưa Ukraine trở lại tầm ảnh hưởng của Nga, ít nhất là tạm thời hiện nay.

Nga chèn ép, gây áp lực với Ukraine

Nhiều người có ấn tượng mạnh khi thấy Putin rất tự tin và có khả năng thách đố bất cứ điều gì được xem là luật chơi chính trị bên ngoài nước Nga. Blogger người Mỹ nổi tiếng Matt Drudge từng gọi Putin là “lãnh tụ của thế giới tự do”, còn một nhà bình luận khác gọi ông là “Chuck Norris của chính trị thế giới”. Norris, ngôi sao phim hành động kiểu như The Way of the Dragon, nhập vai đặc thù khắc họa hình ảnh những kẻ đơn độc vai u thịt bắp, yêu nước và hết sức bảo thủ. Những người như Drudge ngưỡng mộ Putin vì dường như ông đơn thương độc mã cai trị quốc gia khổng lồ của mình, dù thường bằng những phương pháp tàn nhẫn.

Tuy nhiên, với nhiều người khác, Putin là kẻ cai trị theo phong cách của một bạo chúa thế kỷ 19, là người không tin tưởng mô hình chính trị Châu Âu. Thay vì thế, ông ưa chuộng kiểu cai trị theo cách phong kiến, với một nhà nước đóng vai trò thống lĩnh; các triều thần đáp ứng mọi ý muốn của vua, bất luận võ đoán đến đâu; một nền kinh tế chỉ phục vụ lợi ích của giới chính khách; và phương châm: “Cái gì của tôi không thể là của anh.” Và hiện nay các sự kiện ở Ukraine và vai trò của Putin trong những sự kiện đó một lần nữa lại đặt ra câu hỏi nhân vật ở Điện Kremlin thật sự là ai và ông muốn gì? Có phải Ukraine, trong khi đang chìm trong biến động, biểu trưng cho một bước ngoặt mới trong quan hệ giữa Đông và Tây?

Trong những năm gần đây, các quốc gia phương Tây xem Nga là một nước khó khăn nhưng ổn định – và nhất là một nước đã đánh mất phần lớn vai trò quan trọng của mình trên trường quốc tế. Cuộc xung đột về Ukraine cho thấy rằng số phận của không chỉ 143 triệu dân Nga, mà cả số phận của hầu hết các nước láng giềng của Nga trong đế chế Liên Xô cũ đang phụ thuộc vào Putin.

Khi những người biểu tình thân EU dựng công sự gần tòa nhà chính phủ ở thủ đô Kiev, tờ báo Komsomolskaya Pravda thân Kremlin ở Moscow chạy bài trang nhất tiên đoán sự sụp đổ của Ukraine. Những vùng thân EU của Ukraine, trước đây nằm trong Đế chế Habsburg Empire, được đánh dấu màu tím. Trong khi đó, các tỉnh miền đông, thân cận với Nga trong nhiều thế kỷ, dọc theo Bán đảo Crimea được đánh dấu màu đỏ. Gần như cùng lúc đó, một nghị sĩ ở Crimea kêu gọi Putin đưa lực lượng của Nga đến Ukraine để “bảo vệ chúng ta trước bọn xâm lược NATO, các điệp viên của phương Tây và các cuộc biểu tình được trả tiền.”

Có lẽ phương Tây đã phạm sai lầm khi không còn xem Nga là một đối thủ đáng gờm trong hai thập niên vừa qua. Và cũng dễ hiểu tại sao phương Tây phẫn nộ về một số sự kiện đã diễn ra ở đất nước thuộc quyền kiểm soát của Putin. Ví dụ Điện Kremlin dùng các lực lượng cảnh sát đặc biệt để đàn áp các cuộc biểu tình của hàng chục ngàn người dân Moscow về nạn gian lận bầu cử trong cuộc bầu cử quốc hội năm 2011, hay Putin cho bắt hai thành viên của ban nhạc punk nữ Pussy Riot và tống giam hai năm, chỉ vì họ có một màn trình diễn phản kháng tại một nhà thờ ở Moscow.

Cuộc nổi dậy của những người Ukraine thân EU thất vọng chống lại tổng thống hiện đang tiết lộ cho phương Tây thấy những phương pháp tàn bạo mà Nga đang bắt đầu dùng để bảo vệ các lợi ích của mình ở hải ngoại. Việc Yanukovych đột ngột trở cờ với Liên hiệp Châu Âu là kết quả của trò chèn ép, gây áp lực lạnh lùng và đầy tính toán của tổng thống Nga.

Ngăn cản Liên hiệp Châu Âu mở rộng sang phía đông

Thế giới đang chứng kiến sự trở lại của các tâm lý Chiến tranh Lạnh. Sau các cuộc đàn áp đầy bạo lực của cảnh sát tấn công vào người biểu tình ở Kiev, Mỹ đang cân nhắc các biện pháp trừng phạt Ukraine, theo thông báo của phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Mỹ Jennifer Psaki. Ngoại trưởng Mỹ John Kerry trước đó đã phát biểu rằng ông căm phẫn về hành động tàn bạo của cảnh sát, cho rằng phản ứng đó “không thể chấp nhận được mà cũng không phù hợp với một nền dân chủ”. Lời lẽ của ông không chỉ nhắm đến Yanukovych, mà còn nhắm đến kẻ giật dây, Vladimir Putin.

Nga phản đòn. Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov nói rằng đối với phương Tây, dân chủ thậm chí chẳng phải là vấn đề. Ông lập luận rằng phương Tây chỉ muốn giành được Ukraine làm chiến tích, để giáng cho Nga một đòn đau về chiến lược.

Ở Moscow hôm thứ Ba 10/12, 444 trong số 450 đại biểu Viện Duma Quốc gia (Hạ nghị viện Nga) chấp thuận đưa ra phát biểu lên án giới chính khách phương Tây “công khai can thiệp … vào công việc nội bộ của nước Ukraine có chủ quyền”. Phát biểu này ám chỉ việc Ngoại trưởng Đức Guido Westerwelle, cựu Thủ tướng Ba Lan Jaroslaw Kaczyski và Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Victoria Nuland xuất hiện ở Quảng trường Độc lập ở Kiev, tại đó bà Nuland phát bánh mì sandwich cho người biểu tình.

“Các cuộc mít-tinh không được phép, việc cản trở lối vào các cơ quan nhà nước, cũng như chiếm giữ các tòa nhà hành chính, bạo động và việc phá hủy các tượng đài lịch sử” – ám chỉ việc kéo đổ tượng Lenin ở trung tâm thành phố Kiev – “gây mất ổn định tại nước này và có thể gây những hậu quả kinh tế và chính trị bất lợi nghiêm trọng cho dân chúng Ukraine.” Các đại biểu Duma đã viết như vậy, nhận định rằng một “vụ đảo chính” sắp diễn ra ở Ukraine. Đài truyền hình nhà nước Ukraine gọi Liên hiệp Châu Âu là một liên minh “chống Nga” vì Liên hiệp Châu Âu phớt lờ lợi ích của Moscow bằng cách gầy dựng quan hệ gần gũi hơn với Ukraine.

Sự chia rẽ sâu sắc giữa quan điểm của Nga và quan điểm của phương Tây đã đặc biệt lộ rõ ở Đông Âu trong những tháng gần đây; tại Đông Âu, Liên hiệp Châu Âu đã cố gắng xúc tiến chương trình “Hợp tác Phương Đông” từ năm 2009. Ngoài Ukraine, chương trình này liên quan đến các mối quan hệ của Liên hiệp Châu Âu với các nước Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia và Moldova. Phương Tây lâu nay đã ngỏ ý ký kết các hiệp định thương mại tự do và hỗ trợ tài chính để đổi lại các cải cách trong hệ thống luật pháp, luật bầu cử và truyền thông ở sáu nước này. Việc xuất khẩu hàng hóa phương Tây nhằm mục đích xây dựng các mối quan hệ gần gũi hơn giữa mạn đông của lục địa này với Liên hiệp Châu Âu.

Brussels và các nước đối tác nhỏ hơn đang thảo luận các thuế nhập khẩu thép, việc xuất khẩu lúa mì và mua rượu vang của Đông Âu. Khi những mối quan hệ như vậy bỗng nhiên trở thành một vấn đề địa chính trị, phương Tây bị sốc. Lần đầu tiên kể từ khi bắt đầu mở rộng sang phía đông, Liên hiệp Châu Âu gặp sự kháng cự quyết liệt – từ Nga.

Gây áp lực đối với các nước láng giềng nhỏ hơn

Tuy nhiên, điều đó không hẳn là hoàn toàn bất ngờ – và lẽ ra Liên hiệp Châu Âu đã nên thừa nhận nó. Kể từ đầu những năm 1990, Nga đã cố gắng giữ các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ trong tầm ảnh hưởng của mình. Phớt lờ các thất bại, Putin hiện đang dùng sức mạnh của mình để đạt mục tiêu này. Ông đe dọa các nước này, đưa họ vào thế bí, tống tiền họ hoặc khiến họ phải đấu đá lẫn nhau. Những hành động của ông tuy lạnh lùng và nham hiểm nhưng đã hết sức thành công. Putin nói: “Ai chi tiền thì có quyền.”

Đến nay, Russia dùng Transnistria, một bang ly khai khỏi Cộng hòa Moldova trong cuộc nội chiến năm 1992, để phá hoại chủ quyền của Moldova, mặc dù hiện nay không có quốc gia thành viên nào của Liên Hiệp Quốc chính thức công nhận Transnistria. Moscow cũng đóng vai người bảo vệ Abkhazia và Nam Ossetia, hai vùng ly khai khỏi nước Georgia sau cuộc chiến năm 2008, và Moscow dùng các nhà nước bù nhìn này để gây áp lực đối với chính quyền ở thủ đô Tbilisi.

Theo cách nghĩ của Putin, một cựu sĩ quan KGB, một nước từng là nhà nước Xô Viết mà nay không còn muốn là nước chư hầu Moscow thì chỉ có thể là một trong hai thứ: nước chư hầu của Washington, hoặc nước chư hầu của Brussels.

Những nước nhỏ thuộc Liên Xô cũ nay chống lại Moscow có thể bị Putin trút cơn thịnh nộ lên đầu. Năm 2006, ông cấm nhập khẩu rượu vang và nước khoáng của Georgia khi Mikhail Saakashvili, tổng thống thân Mỹ lúc đó của Georgia, yêu cầu Nga rút quân.

Trước khi diễn ra hội nghị thượng đỉnh ở Vilnius, thủ đô Lithuania, nơi ít nhất có Ukraine, Georgia và Moldova dự định ký các hiệp định liên kết với Liên hiệp Châu Âu, Moscow đã tẩy chay các sản phẩm sữa của Lithuania. Mấy năm trước, Nga đã đóng một đường ống dẫn dầu sang Lithuania có ý nghĩa quan trọng về chiến lược, chỉ vì chính quyền ở Vilnius dự định bán một nhà máy lọc dầu lớn cho Warsaw (Ba Lan) thay vì cho Moscow để hết lệ thuộc vào Nga.

Cách Nga gây áp lực với Armenia năm nay đặc biệt đáng chú ý. Giống như Ukraine, nước cộng hòa nhỏ ở vùng Caucasus đã mất bốn năm đàm phán một hiệp định liên kết với Brussels. Tổng thống và thủ tướng của nước này bác bỏ yêu sách của Moscow đòi Armenia tham gia một liên hiệp thuế quan do Nga đứng đầu, với lập luận cho rằng liên hiệp đó sẽ “bất khả thi về mặt địa lý” và “vô ích” – cho đến ngày 3/9, khi Putin triệu tập tổng thống Armenia Serzh Sargsyan đến Điện Kremlin.

Ngay sau cuộc nói chuyện đó, Sargsyan nói với báo giới rằng Armenia rốt cuộc sẽ không ký hiệp định liên kết với Brussels, mà sẽ tham gia liên hiệp thuế quan. Moscow đã đe dọa tăng giá khí đốt tự nhiên của Nga và đã bắt đầu bán vũ khí cho Azerbaijan, kẻ thù không đội trời chung của Armenia. Putin cũng ngỏ ý giúp Armenia mở rộng hệ thống đường sắt và một nhà máy điện hạt nhân mà trước đó đã được dự trù đóng cửa.

Cộng hòa Moldova cũng chịu áp lực tương tự. Hồi tháng 9, Moscow đột ngột thông báo với Moldova rằng Moldova không còn được xuất khẩu rượu vang, mặt hàng xuất khẩu quan trọng nhất của nước này, sang Nga. Các quan chức của Putin cũng nhắc nhở chính phủ ở Chisinau rằng hàng trăm ngàn người Moldova đang kiếm sống ở Russia, và gần 200.000 người trong số đó không có giấy phép cư trú hợp lệ nên có thể bị trục xuất. Khác với Armenia, chính phủ Moldova vẫn quyết định ký kết hiệp định với Liên hiệp Châu Âu.

Áp lực mà Moscow gây ra với Ukraine trước hội nghị thượng đỉnh EU ở Vilnius lớn hơn nhiều so với tất cả những nỗ lực chèn ép trước đây của Nga. Trong mùa hè, Nga ngăn cản việc xuất khẩu miễn thuế đường ống từ Ukraine, cũng như các chuyến hàng xuất khẩu của hãng sản xuất kẹo Roschen của Ukraine, với lý do hàng hóa kém chất lượng. Nước cờ này có tác động bất lợi cho hai trùm tư bản quả đầu quan trọng ở Ukraine, và nhằm mục đích ép họ thuyết phục tổng thống Yanukovych rút ra khỏi hiệp định hợp tác đã được dự trù với Liên hiệp Châu Âu.

Hồi tháng 10, ít lâu trước hội nghị thượng đỉnh Vilnius, Nga bỗng nhiên ban hành các quy định mới về việc quá cảnh hàng hóa, khiến xe tải xếp hàng dài đợi, tắc nghẽn ỡ biên giới Nga-Ukraine. Sau đó, Nga đình chỉ nhập khẩu thịt và toa xe lửa từ Ukraine. Cuối cùng, công ty năng lượng quốc doanh Gazprom của Nga đòi Ukraine trả nợ 1,3 tỉ euro (1,8 tỉ Mỹ kim) cho số khí đốt mà công ty đã giao trong quá khứ.

(Còn tiếp 1 kỳ)

Dịch từ bản tiếng Anh của Christopher Sultan (dịch từ tiếng Đức).

Nguồn: Christian Neef and Matthias Schepp, Maintaining Russian Power – How Putin Outfoxed the West, Der Spiegel, 16/12/2013.

Bản tiếng Việt © 2013 Phạm Vũ Lửa Hạ