Phạm Lê Vương Các
Tiếng súng của gia đình họ Đoàn vừa lắng xuống thì tiếng súng
Đặng Ngọc Viết lại vang lên tại vùng đất Thái Bình với hậu quả thảm
khốc hơn, đánh dấu sự tang thương trong xung đột quyền lợi đất đai.
Không còn là tiếng súng cảnh báo mà nay đã là tiếng súng tấn công
vào cơ quan uy quyền của một địa phương để “tìm và diệt” cán bộ quản lý
đất đai, sau đó tự sát.
Mới nghe qua cứ ngỡ đây là hành vi của một kẻ khủng bố hay một kẻ sát nhân máu lạnh.
Khó kiện hay khiễu nại
Nhưng truyền thông nhà nước trong những ngày qua đã không khai thác
về phạm trù đạo đức như đã từng làm đối với hành vi giết người của Lê
Văn Luyện. Tất cả chỉ tập trung vào việc thu hồi và bồi thường đất đai.
Còn dư luận trong những ngày qua thì dường như chỉ nghe tiếng thở dài khi nhìn vụ việc theo mối quan hệ nhân-quả.
Đó là vì ai cũng hiểu rằng pháp luật và chính sách đất đai như hiện
nay có thể đẩy một con người, một gia đình, vào đường cùng một khi bị
thu hồi đất.
Từ tiếng khua chiêng gõ trống của nông dân Văn Giang cho tới những
tiếng súng của Đoàn Văn Vươn và Đặng Ngọc Viết - đó là những âm thanh
của sự tuyệt vọng khi đã vượt ra khỏi giới hạn của sức chịu đựng.
Trong vụ Đặng Ngọc Viết có thể nhận thấy xu hướng bất cần mức giá
bồi thường do nhà nước đưa ra mà tự áp giá cho mình bằng cách nhận lấy
“2 mét vuông đất” trong nghĩa trang để làm nơi định cư cuối cùng.
Đứng từ góc độ quản lý xã hội, quá nguy hiểm khi những người có
trách nhiệm lại chưa có bất kỳ một biểu hiện nào để thay đổi chính sách
và pháp luật về đất đai nhân dịp sửa đổi Hiến pháp.
Trong khi hệ thống pháp luật và thực trạng quản lý đất đai hiện nay
dễ dẫn đến sự tùy tiện của người thi hành khi mà người ra quyết định thu
hồi đất lại là người có thẩm quyền quyết định về khung giá bồi thường
đất và thể loại đất.
Có nhiều người đang sử dụng đất nhưng khi bị mất đất cũng không được
bồi thường một đồng nào với lý do được nêu ra là ‘thuộc diện đất công
nên không được bồi thường’.
Điều bất ngờ là thuật ngữ ‘đất công’ lại được ưa dùng trong các
quyết định hành chính liên quan tới thu hồi đất, trong khi Hiến pháp và
Luật đất đai không hề đề cập đến hai từ ‘đất công’, hay ‘đất công là đất
gì?’.
Nếu việc thu hồi đất bị khởi kiện ra tòa án, thì người bị kiện là
chủ tịch huyện hay tỉnh, mà chủ tịch huyện hay tỉnh lại là ‘lãnh đạo’
của chánh án tòa án trong Đảng bộ của huyện hoặc tỉnh đó.
Khi người bị thu hồi đất ngại chốn pháp đình mà chỉ khiếu nại, thì
người giải quyết khiếu nại cũng chính là người ra quyết định thu hồi
đất.
Chính vì vậy, cơ may cho người dân đòi quyền lợi đất đai bằng phương pháp khiếu kiện là vô cùng nhỏ bé, có khi là bất khả thi.
Vai trò lớn của chính quyền
Bất cập đó dẫn đến thực tế là các nhà đầu tư cũng chẳng dại gì đi
thỏa thuận với người dân, mà chỉ cần thỏa thuận riêng với chính quyền
khi có nhu cầu sử dụng đất.
Từ chỗ đó, chính quyền lẽ ra chỉ đóng vai trò trung gian trong
chuyển giao quyền sử dụng đất giữ người dân và chủ đầu tư thì giờ đây họ
lại trở thành người quyết định chính cuộc chuyển giao này.
Họ làm công việc đó bằng cách ban hành các quyết định hành chính mang tính chất mệnh lệnh ép buộc người dân phải chấp hành.
Dưới sự gợi ý của chủ đầu tư, các quyết định ‘thu hồi đất vì mục đích phát triển kinh tế’ đang lạm phát đến mức chóng mặt.
Thế nên chẳng mấy chốc hình thành những đoàn người tập trung khiếu kiện lê lết khắp nẻo đường.
Các mạng xã hội gọi họ là Dân oan còn các tổ chức phi chính phủ quốc
tế gọi họ là ‘victims of justice’, cṕ nghĩa là 'nạn nhân của công lý'.
Trong khi đó, các dư luận viên lại xem ḥo là những thây ma làm xấu
xí hình ảnh quốc gia, được 'thế lực thù địch' cho tiền ăn vạ nhằm gây
ảnh hưởng đến an ninh trật tự.
Những quan chức cao cấp có lương tâm không cần phải ‘vi hành’ để tìm
oan sai, mà chỉ cần rảo bước tập thể dục trong vườn hoa Mai Xuân Thưởng
ở Hà Nội hay đi dạo trên đường Võ Thị Sáu ở Sài Gòn là sẽ biết.
Người dân đi khiếu kiện về đất đai sẽ không được gì?
Một nghịch lý là trong năm năm trở lại đây chưa phát hiện được một
trường hợp tham nhũng đất đai nào dù dòng người khiếu kiện vẫn gia tăng.
Không biết có phải nhờ vào quyết tâm ‘cho hốt liền, không nói nhiều’
hay đụng phải cơ chế ‘nếu xử lý hết lấy ai làm việc’ như hai quan chức
cao cấp đã từng nói?
Tham nhũng đất đai
Dù hai câu nói ý khác nhau, nhưng lại có vẻ rất phù hợp với thực
trạng chống tham nhũng đất đai. Có thể miêu tả gọn tình trạng này bằng
từ: bất lực.
Tuy thu hồi và bồi thường đất đai là do cá nhân ra quyết định, nhưng
đằng sau là cả một hệ thống ban ngành có liên quan và một nhóm lợi ích
đang chầu chực.
Với tính chất siêu lợi nhuận mà đất đai mang lại nên các bên có thể
được ăn chia đẹp và sòng phẳng với nhau. Bởi vậy nên tự nó đã hình thành
một mạng lưới đan xen và kết dính vào nhau để tạo nên một thế đứng an
toàn trong hệ thống, dễ làm nhụt chí những ai có quyết tâm chống tham
nhũng.
Những người bị ‘hốt’ trước đó hầu như chỉ là quan chức cấp huyện và
đều rơi vào trường hợp ‘ăn tạp’ và ‘quá ẩu’, nên đã tự tách mình ra khỏi
‘giới hạn để được bảo vệ’.
Thành thử ‘hốt’ quan tham thì ít, mà thực tế chỉ thấy ‘hốt’ người dân tập trung khiếu kiện thì nhiều.
Hai chữ Công lý của người dân khiếu kiện khi trở về địa phương chỉ
là tên của một diễn viên hài để làm nên những câu chuyện cười ra nước
mắt.
Như câu chuyện một nông dân ở một tỉnh nọ không đồng tình với việc
thu hồi và cưỡng chế đất của chính quyền sở tại nên mang đơn vô Sài Gòn,
ăn nằm dầm dề kêu oan nhiều ngày trước các cơ quan Trung ương.
Thế là chính quyền tỉnh này cho rằng người nông dân này đã ‘lợi dụng
quyền kiếu kiện’ để gây mất an ninh trật tự, vu cáo lãnh đạo tỉnh, nên
bắt người nông dân này về và đem ra xử theo điều 258.
Tại phiên tòa người nông dân này nói: ‘Tòa thử nghĩ coi, một con
chim khi bị người ta phá tổ thì nó cũng kêu la quang quác để kêu cứu.
Còn tôi là con người, tôi bị người ta cướp đất phá nhà, phá đi tổ ấm
sinh hoạt của gia đình tôi, thì tôi phải kêu la lên để cầu cứu chứ, cớ
sao lại bắt tội tôi?’.
Đã xảy ra những vụ nông dân nổ súng vào chính quyền xung quanh tranh chấp đất đai
Quan tòa đáp lại: ‘Con người khác với con chim. Bị cáo không được so
sánh con người với con chim. Con chim không biết căng băng rôn biểu
ngữ, còn bị cáo thì biết căng băng rôn biểu ngữ bôi xấu lãnh đạo tỉnh’.
Đây chỉ là câu chuyện hài của giới luật học, nhưng trên thực tế là
địa phương đã ‘giải quyết’ cho nhiều trường hợp đi khiếu kiện đất đai ở
Trung ương về bằng một bảng cáo trạng cho tội danh ‘Gây rối trật tự công
cộng’ theo điều 245, hay tội ‘Lợi dụng quyền tự do dân chủ xâm phạm đến
lợi ích của tổ chức và công dân’ theo điều 258 Bộ Luật Hình sự.
Mấ́t niềm tin
Oan sai chồng chất oan sai. Từ chỗ người dân bị thu hồi đất chỉ mất
niềm tin vào chính quyền địa phương, nhưng sau khi khiếu kiện thì sự mất
niềm tin này đã lan sang cả cấp Trung ương.
Từ những biểu hiện này, để có thể hiểu lý do vì sao Đặng Ngọc Viết
lại không dùng quyền khiếu nại, quyền khởi kiện ra tòa án theo quy định
pháp luật, hay nhờ đến sự can thiệp của các cơ quan Trung ương mà lại
hành xử bằng luật rừng.
Tiếng súng của Viết cho thấy sự bế tắc trong việc tìm kiếm công bằng
nơi tư pháp và sự mất niềm tin vào chính thể rồi phải hành động bằng sự
trỗi dậy của bản năng.
Bỡi lẽ, đi khiếu kiện đất đai là sống đời dân oan vật vờ bên đống tro tàn của niềm tin công lý.
Viết đã không chọn cái chết dựa cột nơi pháp trường theo luật, mà chọn cách gục gã dưới chân tượng Quán Thế Âm.
Nhưng trong đời sống thực tại để cứu giúp cho công bình thì cần đến Rousseau và Montesquieu.
Nếu các vị này không có chỗ đứng trong sự vận hành của xã hội thì khó tránh khỏi việc dân oan trở thành sát thủ.
