Bản dịch của Huỳnh Thục Vy (Defend the Defenders)
[Những thách thức đối với tự do báo chí ở Đông Nam Á năm 2013]
Báo cáo của SEAPA (Liên minh Báo chí Đông Nam Á)
Ngày 2/5/2013 – Tranh chấp chủ quyền lãnh hải giữa Việt Nam và Trung
Quốc kéo dài sang năm 2013, với vụ việc mới nhất xảy ra vào ngày 26
tháng 3 năm 2013 sau khi tàu tuần tra Trung Quốc nổ súng vào thuyền đánh
cá Việt Nam. Việc Trung Quốc sử dụng vũ khí có thể báo hiệu một giai
đoạn mới trong tranh chấp Hoàng Sa, vì siêu cường khu vực này nhất quyết
kiểm soát toàn vùng biển mà họ khẳng định chủ quyền trên Biển Đông
(nguyên văn: biển Hoa Nam).
Cuộc tranh chấp đã ám ảnh những động thái của nhà cầm quyền Việt Nam
đối với người dân của họ – những người mà trong vài năm gần đây đã xuống
đường hoặc lên mạng để ủng hộ chủ quyền đất nước. Đảng Cộng sản Việt
Nam có vẻ đang đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan: Hoặc phải đứng
về phía nhân dân của mình, có nghĩa là mở rộng không gian cho các cuộc
biểu tình trên phố và cho phép bình luận tự do hơn trên mạng theo hướng
phê phán chính quyền; hoặc phải cố duy trì “tình đồng chí” với Trung
Quốc, đồng nghĩa với việc giải tán các cuộc biểu tình.
Trên bình diện kinh tế, cuộc suy thoái đã tác động đến Việt Nam từ
năm 2008 cũng làm trầm trọng thêm hiện tình. Những bình luận liên quan
đến cách chính quyền xử lý suy thoái đều bị quy là “tuyên truyền chống
Nhà nước” vì Nhà nước xem những bình luận đó như là mối thách thức tính
chính đáng của họ.
Tranh chấp đất đai đã lan rộng khắp Việt Nam vào năm 2012, khi những
công ty kinh doanh tìm kiến sự hợp tác và bảo trợ từ Chính quyền để lấy
đất thuộc sở hữu Nhà nước cho các dự án phát triển. Vì đất ấy thường
đang do nông dân nghèo sử dụng, nên những vụ cưỡng chế đã xảy ra và
thường dẫn đến những cuộc biểu tình, thỉnh thoảng có bạo lực.
Trong bối cảnh đó, hiện tình truyền thông ở Việt Nam vẫn không thay
đổi trong suốt năm 2012 và sang cả năm 2013. Truyền thông chính thống
vẫn phục tùng Nhà nước trong việc đưa tin về tình hình kinh tế và chính
trị. Tin tức về biểu tình hiếm khi được đưa lên hàng đầu, hoặc nếu có
thì thường thể hiện quan điểm chính thức của Nhà nước.
Truyền thông trực tuyến, bao gồm các trang blog độc lập, các diễn đàn
thảo luận và truyền thông xã hội, đã trở thành nguồn thông tin và quan
điểm thay thế, không có hoặc không được phép xuất hiện trên báo đài và
truyền hình. Chính quyền tiếp tục cố gắng kiểm soát việc bày tỏ quan
điểm trên mạng và khi làm như thế, họ đã tiếp tục đàn áp truyền thông
không chính thống. Những nỗ lực kiềm chế truyền thông trực tuyến bao gồm
từ việc chặn đến tấn công các trang web, nhưng thường kéo theo những
cuộc tấn công ngoài đời thực khi chính quyền đưa lực lượng an ninh vào
cuộc để theo dõi những người có liên quan.
Luật và sự kiểm soát truyền thông
Điều 1 của luật Báo chí Việt Nam được ban hành năm 1989 và sửa đổi
năm 1999, đã thừa nhận quyền tự do truyền thông và tự do phát biểu,
nhưng chỉ trong cái giới hạn “vì lợi ích Nhà nước và công dân” mà thôi.
Kiểm soát là nguyên tắc trung tâm, xác định vai trò của truyền thông ở
Việt Nam. Như một vài nhà báo sở tại đã nói “báo chí là công cụ”, công
cụ này được sở hữu và sử dụng bởi Đảng Cộng sản Việt Nam.
Luật Báo chí tiếp tục xác nhận quyền và nghĩa vụ của báo chí, cái gì
có thể được xem là cơ quan báo chí, ai được coi là một nhà báo, Nhà nước
quản lý báo chí ra sao và các hình thức tuyên dương và kỷ luật dành
cho những hành vi vi phạm luật này. Luật áp dụng cho tất cả các loại
hình báo chí, cho dù là báo in, đài tiếng nói, đài truyền hình, hay báo
điện tử, bằng các thứ tiếng ở Việt Nam.
Cứ mỗi thứ ba hàng tuần ở Hà Nội, Ban Tuyên giáo Trung ương lại tổ
chức họp với các tổng biên tập của tất cả các tờ báo lớn, trong các cuộc
họp này họ đưa ra những nhận xét về hoạt động báo chí của tuần trước.
Các cuộc họp tương tự cũng được tổ chức ở Thành phố Hồ Chí Minh và các
tỉnh thành khác khắp Việt Nam, do cơ quan tuyên giáo địa phương tiến
hành.
Những cuộc họp này được Đảng Cộng sản gọi tránh đi là “trao đổi hàng
tuần với báo chí”, tại đó, giới báo chí được hướng dẫn về việc xử lý
định hướng biên tập và quan điểm của Đảng trong các vấn đề nhạy cảm.
Mặc dù giới báo chí được bảo rằng những cuộc họp như thế phải được
giữ bí mật, nhưng thông tin về những cuộc “trao đổi” này thỉnh thoảng
vẫn bị tiết lộ. Ví dụ, trong nội dung của những cuộc họp này, có lời
cảnh báo là không được đưa tin tích cực về phong trào nổi dậy “Mùa xuân
Ả Rập” năm 2011, và có lần Ban Tuyên giáo khiển trách báo chí vì đã đưa
tin về việc tàu Trung Quốc cắt cáp các tàu thăm dò dầu khí của Việt
Nam.
Các nhà báo quốc doanh
Theo luật Báo chí, Nhà nước cũng quy định việc cấp thẻ nhà báo. Thẻ
nhà báo Việt Nam do Bộ Thông tin và truyền thông cấp cho những nhà báo
nào đáp ứng được một số điều kiện. Trong số các điều kiện đó, có yêu cầu
là “không bị xử lý kỷ luật từ khiển trách trở lên trong thời hạn 12
tháng tính đến thời điểm xét cấp thẻ”, “Được cơ quan báo chí, cơ quan
chủ quản báo chí, Sở Thông tin và Truyền thông và Hội nhà báo cùng cấp
thống nhất đề nghị cấp thẻ”.
Bộ Thông tin và Truyền thông khẳng định rằng có tổng số 1.700 thẻ nhà báo đã được cấp cho công dân Việt Nam
Thẻ nhà báo rất quan trọng vì chỉ có người được cấp một thẻ nhà báo
thì mới được công nhận là nhà báo, theo luật pháp cũng như trong quan
niệm của xã hội. Thẻ nhà báo thường là điều kiện để các nhà báo được vào
dự những hội nghị cấp cao do Nhà nước tổ chức. Người không có thẻ nhà
báo thì không được công nhận là nhà báo. Với điều kiện này, chính quyền
có thể dễ dàng ngăn chặn các phóng viên không có thẻ, bao gồm cả các
blogger.
Hơn bất cứ một cơ quan nào khác, công an quả quyết rằng chỉ có những
người được cấp thẻ nhà báo mới được công nhận là nhà báo và rằng những
người không có thẻ nhà báo chỉ là kẻ “tự xưng” là nhà báo, không được
phép tiếp cận thông tin của cấp có thẩm quyền. Điều này đã xảy ra với
blogger Huyền Trang, làm việc cho Truyền thông Dòng Chúa cứu thế, một tờ
báo mạng Công giáo. Cô đã bị tam giữ và thẩm vấn suốt gần một ngày ở
đồn công an Thành phố Hồ Chí Minh vào tháng 10 năm 2012. Và khi cô nói
với công an rằng cô là phóng viên, họ đã hạch sách cô và yêu cầu cô đưa
ra thẻ nhà báo.
Thậm chí nhà báo lề phải cũng không thoát khỏi sự sách nhiễu của
công an. Trong một vụ việc xảy ra ngày 24 tháng 4 năm 2012, quan chức Ủy
ban Nhân dân tỉnh đã tổ chức một cuộc họp báo để nhắc nhở các phóng
viên không được đến vùng đang xảy ra cưỡng chế đất đai ở Văn Giang (một
huyện ngoại thành cách Hà Nội 20 km về phía tây nam) và cảnh cáo họ rằng
“không đảm bảo an toàn cho báo chí”.
Bất chấp lời cảnh báo, phóng viên từ 6 cơ quan báo chí địa phương
cũng như trung ương đã đến hiện trường. Tất cả đều được giới chức đại
phương “mời” vào ngồi trong Nhà Văn hoá Xã để lấy thông tin về vụ tranh
chấp. Tuy nhiên, khi hai phóng viên của Đài tiếng nói Việt Nam ra ngoài
để quay video về những nông dân chống lại lực lượng cưỡng chế, họ đã các
thành viên của lực lượng cơ động hành hung. Một nông dân địa phương
định cố giải cứu họ thì cũng bị tấn công. Một video clip ghi lại vụ việc
trên đã được các blogger ẩn danh tung lên mạng, và nhanh chóng lan
truyền, nhưng giới chức và công an đia phương cho video clip đó là giả
mạo, do các “thế lực thù địch” dựng lên. Những kẻ đã hành hung người
chẳng bị kỷ luật gì. Về phần mình, hai nhà báo nọ giữ im lặng về vụ hành
hung, không muốn đối đầu với chính quyền.
Sử dụng luật Hình sự
Năm 2012, có ít nhất 52 người bị bắt giữ, truy tố hoặc bị tuyên án
với những tội danh liên quan đến hoạt động “chống Nhà nước” theo luật
Hình sự Việt Nam. Một người bị buộc tội “lợi dụng các quyền tự do dân
chủ để xâm phạm lợi ích Nhà nước” (Điều 258); một người với tội danh “
sử dụng bất hợp pháp thông tin trên mạng (Điều 226); một người bị buộc
tội “ phá hoại chính sách đoàn kết”, và ba người với tội danh “hoạt động
nhằm lật đổ chính quyền nhân dân” (Điều 79).
Số còn lại bị buộc tội “tuyên truyền chống Nhà nước” theo Điều 88 bộ luật Hình sự.
Ba trường hợp đáng chú ý hơn cả vào năm 2012 theo Điều 88 là:
Vụ bắt giữ Nguyễn Phương Uyên vào ngày 20 tháng 9. Uyên là một nữ
sinh viên hai mươi tuổi người Long An, một tỉnh phía nam. Bị buộc tội
rải truyền đơn liên quan đến cuộc tranh chấp chủ quyền với Trung Quốc,
cô bị bỏ tù từ đó và trường hợp này vẫn đang được điều tra, theo thông
báo của phía công an.
Bản án vào tháng 10 năm 2012, kết án nhạc sĩ Việt Khang (Võ Minh Trí)
bốn năm tù vì soạn hai bài hát mang nội dung được cho là ”chống nhà
nước”.
Phiên phúc thẩm ngày 28 tháng 12 đã ấn định thời hạn tù cho các
blogger Điếu Cày (Nguyễn Văn Hải) và Tạ Phong Tần, 12 và 10 năm tù cho
mỗi người vì những bài viết của họ dưới danh nghĩa Câu lạc bộ Nhà báo tự
do.
Hạn chế truyền thông trực tuyến
Bên cạnh những luật lệ hiện hành, chính quyền cũng đang tìm những
công cụ mới để trấn áp quyền tự do phát biểu trên mạng vốn đang bị kiểm
soát. Tháng tư năm 1012, chính quyền đã đưa ra một dự thảo nghị định về
“quản lý, cung cấp và sử dụng các dịch vụ internet và thông tin mạng”,
nghị định này chỉ là một trong số nhiều nghị định cấm việc “lợi dụng
internet” để chống chính quyền. Theo nghị định này, các blogger sẽ bị
yêu cầu đưa tên thật và thông tin liên hệ; nghị định cũng đòi hỏi các
trang web phải được nhà nước cấp phép, và bắt các nhà cung cấp dịch vụ
internet phải trình thông tin khách hàng cho công an khi được yêu cầu.
Ngoài việc sử dụng luật, chính quyền còn nhắm tầm ngắm vào một số
trang web cụ thể. Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng vào ngày 12 tháng 9 để chỉ
đạo cho Bộ Công an, Bộ Thông tin và truyền thông, và các tổ chức có liên
quan phải triệt hạ các trang mạng đăng tải nội dung thông tin xuyên tạc
chống Đảng và nhà nước. Theo chỉ đạo, các trang mạng, như “Dân làm
báo”, sẽ điều tra để “nghiêm trị” những cá nhân và tổ chức có trách
nhiệm. Chỉ đạo này cũng cấm công chức và đảng viên không được truy cập
vào “các trang mạng phản động” như thế.
Đảng Cộng sản Việt Nam cũng dùng đội quân “dư luận viên” hay là
những người bình luận trên mạng để trực tiếp đối phó với những vấn đề
được các nhà đối kháng đưa lên mạng. Một quan chức Đảng thuộc Ban Tuyên
giáo ở Hà Nội phát biểu trong một cuộc họp đánh giá hoạt động báo chí
trong năm 2012 rằng cơ quan này đã thành lập một lực lượng “900 dư luận
viên” cho mục đích này. Cho đến nay, đội quân chuyên nghiệp này đã
thành lập 19 trang mạng tin tức và 400 tài khoản mạng.
Kế hoạch cũng bao gồm “những phóng viên bấm nút, phản ứng nhanh”,
hoạt động theo sự chỉ đạo từ cấp trên trong việc đối phó với những tình
huống nhạy cảm.
Dư luận viên chắc chắn là một bản sao của một chiến lược của Đảng
Cộng sản Trung Quốc, theo đó các bình luận viên sẽ đăng các comment ủng
hộ chủ trương chính sách của Đảng, nhằm định hướng và chi phối công luận
trên nhiều diễn đàn mạng. Nghe nói dư luận viên Trung Quốc được trả
công 0,5 nhân dân tệ (tương đương 8 cent Mỹ) cho mỗi một nội dung đăng
tải có mục đích lái cuộc thảo luận ra khỏi nội dung nhạy cảm trên các
trang mạng quốc nội, hệ thống đưa tin và chat room, hoặc cho các nội
dung cổ vũ chủ trương đường lối của Đảng Cộng sản.
Dự đoán kịch bản tương lai
Trong bối cảnh kinh tế đình đốn, có lý do để dự đoán rằng năm 2013 sẽ
không sáng sủa hơn cho truyền thông Việt Nam. Nhu cầu tự do bày tỏ quan
điểm và tiếp cận nguồn thông tin độc lập, ở một mức độ nào đó, đã được
đáp ứng bởi truyền thông phi chính thống dưới hình thức các blog cá
nhân, có khả năng thoát khỏi sự đàn áp của chính quyền. Nhiều blog mới
nổi lên thay cho những trang cũ đã bị đánh sập. Truyền thông mạng đã gây
áp lực lên cả chính quyền và truyền thông chính thống, buộc họ phải cởi
mở hơn.
Tuy nhiên, tình hình được dự đoán là sẽ rất xấu cho các blogger –
những người có xu hướng tham gia vào các vấn đề xã hội nhiều hơn các nhà
báo – khi mà chính quyền sử dụng những kỹ thuật tinh vi hơn để kiểm
soát truyền thông trực tuyến.
Chính quyền hầu như không thể hoàn toàn chặn internet mà không phải
chịu những phản ứng chính trị gay gắt từ phía người dân và từ cộng đồng
kinh doanh trong một thế giới ngày càng tương tác hơn.
(Defend the Defenders)
Source: SEAPA