Trần Văn Thọ
Trong thời gian gần đây ở Nhật Bản có hai sự kiện liên quan
kinh tế châu Á làm tôi suy nghĩ nhiều đến Việt Nam. Thứ nhất là Hội nghị
quốc tế về Myanmar nhằm giúp nước nầy phục hưng kinh tế, tổ chức tại
Tokyo ngày 11/10, ngay sau hội nghị thường niên của Ngân hàng Thế giới
và Qũy tiền tệ quốc tế (IMF). Thứ hai là hiện tượng một cuốn sách về
kinh tế của một nước châu Á đang bán rất chạy, đó là cuốn Indonesia:
Cường quốc kinh tế của Sato Yuri, nhà nghiên cứu Nhật Bản chuyên về Đông
Nam Á.
Ảnh chỉ mang tính chất minh họa do Dân Luận thêm vào (Nguồn: AP)
Hình ảnh của Myanmar trên vũ dài quốc tế ngày càng sáng sủa, kể từ
khi chính phủ mới thành lập tháng 3 năm 2011, với thái độ, chính sách
hòa hợp hòa giải của tổng thống Thein Sein và sự hưởng ứng tích cực của
bà Aung San Suu Kyi, chủ tịch Liên minh quốc gia vì dân chủ (NLD). Mỹ đã
hứa giải trừ hầu hết chính sách cấm vận và cộng đồng quốc tế đã đi đến
đồng thuận là giúp Myanmar phát triển.
Hội nghị quốc tế về Myanmar có sự tham gia của nhiều quốc gia và tổ
chức quốc tế trong đó có những nhà tài trợ lớn như Nhật, Ngân hàng thế
giới, IMF, và Ngân hàng phát triển châu Á (ADB). Đây cũng là những chủ
nợ lớn của Myanmar từ trước. Mục đích của hội nghị là để quyết định việc
xử lý những nợ tồn đọng làm tiền đề cho những khoản tài trợ mới nhằm
giúp nước nầy xây dựng cơ sở hạ tầng, tạo điều kiện thu hút đầu tư, mở
đầu kỷ nguyên phát triển. Tại hội nghị, Nhật Bản, chủ nợ lớn nhất (500
tỉ yen) của Myanmar, đã cam kết xóa 300 tỉ yen và các ngân hàng thương
mại Nhật sẽ cho vay 200 tỉ yen để trả số nợ còn lại. Ngân hàng thế giới
cũng hứa cho vay 400 triệu USD và ADB cho vay 500 triệu USD để Myanmar
trả họ các món nợ cũ. Đầu năm sau, Nhật và các cơ quan quốc tế sẽ quyết
định cho Myanmar vay những khoản mới để xây dựng cơ sở hạ tầng. Trong
tình hình mới nầy, Câu lạc bộ Paris mà các nước Âu châu là thành viên
cũng dự kiến có hành động tương tự đối với Myanmar.
Từ trước hội nghị quốc tế, ở Nhật đã xảy ra hiện tượng “Bùng nổ
Myanmar”: Sách báo viết về Myanmar, chương trình truyền hình về nước nầy
xuất hiện nhiều, doanh nghiệp Nhật đổ xô sang Myanmar tìm cơ hội đầu
tư. Đặc biệt Tổ chức xúc tiên mậu dịch Nhật (JETRO) và nhiều tập đoàn
kinh tế đã lập phòng đại diện tại Yangon, cựu thủ đô và là thành phố lớn
nhất Myanmar. Các tập đoàn Mitsubishi, Sumitomo và Marubeni đã quyết
định xây dựng các khu công nghiệp để thu hút đầu tư nước ngoài (FDI) vào
nước nầy. Ngày 15/10, hãng hàng không ANA bắt đầu đường bay trực tiếp
từ Tokyo đến Yangon.
Sự kiện này làm tôi nhớ lại năm 1993, năm “Bùng nổ Việt Nam” trên vũ
đài thế giới, nhất là tại Nhật. Nhật đi đầu trong việc nối lại viện trợ
cho Việt Nam (vào cuối 1992) và vận động các nước khác và các tổ chức
tài chánh quốc tế để đi tới Hội nghị quốc tế về Việt Nam tại Paris (Hội
nghị nầy sau đó tổ chức hàng năm với tên gọi là CG –Consultative Group).
Tôi vẫn nhớ rất rõ không khí sôi nổi không phải chỉ trong giới doanh
nghiệp, ngân hàng, tổ chức kinh tế, mà còn trong giới truyền thông, học
thuật,... khi bàn về triển vọng phát triển của Việt nam. Doanh nghiệp,
ngân hàng Nhật đã ồ ạt sang Việt Nam như ta đã biết.
Nhưng hiện tượng “bùng nổ Việt Nam” chỉ kéo dài độ 3 năm, đến khoảng
đầu năm 1996. Tại Nhật, quan tâm về Việt Nam nguội dần. Trên thực tế,
nhiều dự án đầu tư của Nhật tại Việt Nam dừng lại, và rất ít dự án mới,
nhiều văn phòng đại diện của ngân hàng thu hẹp phạm vi hoạt động, có cả
trường hợp họ đóng cửa và cho văn phòng ở Bangkok kiêm nhiệm. Không phải
chỉ có sự thay đổi từ Nhật Bản. Nhìn toàn thể, FDI vào Việt Nam bị
ngưng trệ trong một thời gian dài (từ 1997 đến 2004). Về nguyên nhân của
tình trạng nầy, như ta đã biết, chính sách thu hút FDI có nhiều nội
dung không hợp lý, xa lạ với thường thức quốc tế nhưng chậm được cải
thiện, chính sách kinh tế hay thay đổi, thủ tục hành chánh rườm rà,
chính sách gía cả dịch vụ phân biệt đối xử với người nước ngoài, và nhất
là định hướng phát triển công nghiệp không rõ ràng, không có những yểm
trợ cần thiết, v.v.
Cùng lúc đó, có hiện tượng bùng nổ đầu tư mới tại vùng duyên hải
Trung Quốc và FDI chuyển nhanh sang thị trường lớn đó. Đầu năm nay,
trong một hội nghị tại Tokyo, tôi gặp một cựu quan chức Bộ Tài chánh
Nhật, một trong những người đại diện chính phủ Nhật phụ trách việc nối
lại viện trợ cho nước ta và vận động chuẩn bị cho Hội nghị quốc tế về
Việt Nam năm 1993. Ông nói với tôi đầy sự tiếc rẻ: “Hồi đó chúng tôi
nghĩ Việt Nam sẽ phát triển mạnh mẽ. Việt Nam chứ không phải Trung
Quốc”.
So sánh thời điểm hai hội nghị quốc tế và hai hiện tượng bùng nổ,
cũng như xét về tình trạng hạ tầng và nhiều tiêu chí khác, ta thấy
Myanmar đi chậm hơn Việt Nam khoảng 20 năm. Nếu tình hình ở Việt Nam
hiện nay không thay đổi, nếu Việt nam không nhanh chóng thực hiện thành
công chiến lược tái cơ cấu và thay đổi mô hình tăng trưởng như đã bàn
thì chuyện Myanmar theo kịp và vượt qua Việt Nam chỉ là vấn đề thời
gian.
Bây giờ bàn về cuốn sách Indonesia: Cường quốc kinh tế. Với dân số
240 triệu, thu nhập đầu người khoảng 3.500 USD, nền kinh tế 850 tỉ USD
(tư liệu năm 2011) tuy không nhỏ (gấp 7 lần Việt Nam) nhưng cũng chưa
thể gọi Indonesia là cường quốc kinh tế. Cuốn sách nầy cũng không có ý
nói Indonesia đã là một cường quốc kinh tế. Nhưng bằng những phân tích
từ lý luận kinh tế phát triển, bằng khảo sát chi tiết về tiềm năng, về
thể chế, về chiến lược phát triển kinh tế vừa công bố năm ngoái và về
khả năng của tầng lớp lãnh đạo hiện nay, tác giả đã chứng minh một cách
rất thuyết phục rằng Indonesia đang bước vào giai đoạn phát triển cao,
bền vững và sẽ là một cường quốc kinh tế trong tương lai không xa. Có
thể tóm tắt 3 điểm chính:
Thứ nhất, ngoài sự phong phú và đa dạng về tài
nguyên, là nước đông dân thứ tư trên thế giới, Indonesia được thuận lợi
nhiều mặt về quy mô thị trường. Hơn nữa, cơ cấu dân số trong đó tỉ lệ
người trong độ tuổi lao động tiếp tục tăng trong khoảng 20 năm tới sẽ
giúp cho nước nầy tăng tích lũy và bảo đảm nguồn lao động trong quá
trình phát triển nhanh sắp tới. Nhưng điểm nầy chỉ là thuận lợi chứ
không cơ bản. Hai điểm sau đây quan trọng hơn.
Thứ hai, chất lượng thể chế của Indonesia ổn định và
ngày càng được cải thiện, được thế giới đánh giá cao. Sau cuộc khủng
hoảng tiền tệ châu Á kéo theo sự sụp đổ của tổng thống Suharto (tháng
5/1998), quyền hạn của Quốc hội và tư pháp được củng cố, thể chế tam
quyền phân lập được xác lập từng bước. Năm 1999 lần đầu tiên Indonesia
thực hiện tổng tuyển cử, 5 năm sau, lần đầu tiên dân chúng được trực
tiếp bầu tổng thống. Tổng thống được bầu Susilo B. Yudhoyono tiếp tục ổn
định tình hình xã hội, kinh tế và được tái cử năm 2009. Ông đươc báo
Time (Mỹ) năm 2009 bình chọn là 1 trong 100 người có ảnh hưởng trên thế
giới, trong đó ông được xếp ở vị trí rất cao (thứ 9). Các chỉ tiêu kinh
tế vĩ mô ngày càng ổn định, chẳng hạn lạm phát từ năm 2009 đến nay được
giữ ở mức trung bình 4%, tỉ lệ nợ công trên GDP liên tục giảm (gần đây
chỉ còn độ 25%), cán cân thanh tóan và cán cân vãng lai tính theo năm
thì luôn xuất siêu từ những năm gần đây, v.v... Liên quan chất lượng thể
chế để bảo đảm cho kinh tế ổn định, một điểm đáng nói là thống đốc ngân
hàng nhà nước được độc lập, không bị chính trị chi phối, vì theo luật
mới, một khi đã được Quốc hội bầu thì suốt nhiệm kỳ 5 năm cả tổng thống
và quốc hội không có quyền bãi miễn.
Thứ ba, chiến lược, chính sách phát triển kinh tế
dài hạn được hoạch định công phu, nội dung có sức thuyết phục và các cơ
chế, biện pháp thực hiện được dư luận trong và ngoài nước đồng tình. Năm
2009, sau khi đắc cử nhiệm kỳ 2, tổng thống Yudhoyono xúc tiến lập
Chiến lược phát triển kinh tế 15 năm (2011-2025) với phương châm kế
hoạch phải phát huy được hết tiềm năng của Indonesia và là khi công bố
phải “biểu thị được ý chí phát triển không có gì đáng hổ thẹn với thế giới”.
Phương pháp lập kế hoạch là huy động trí tuệ của chuyên gia, trí thức
và triệt để dân chủ và phân quyền. Cứ vài ba tháng, tổng thống triệu tập
lãnh dạo của 13 châu trong cả nước và đại diện các đoàn thể kinh tế
cùng với giới chuyên gia hội họp một lần để bàn nội dung kế hoạch và các
công cụ chính sách để thực thi. Sự phân công về vai trò của nhà nước và
thị trường, của trung ương và địa phương cũng được đặc biệt lưu ý.
Tháng 5 năm 2011, khi kế hoạch soạn xong, đích thân tổng thống
Yudhoyono công bố với cả giới truyền thông trong và ngoài nước. Nội dung
chiến lược 2011-2020 được công bố bằng cả tiếng Indonesia và tiếng Anh.
Theo chiến lược nầy, toàn quốc sẽ chia làm 6 vùng phát triển, gồm tất
cả 22 ngành, mỗi vùng phát triển chú trọng một số ngành tùy theo đặc
điểm của mình. Nhìn chung, 22 ngành ấy có cả nông lâm ngư nghiệp, chế
biến công nghiệp, du lịch, công nghệ thông tin, v.v.. phản ảnh tính chất
và quy mô của một nền kinh tế đông dân và nhiều tài nguyên. Chủ thể đầu
tư chính cho chiến lược là tư nhân trong và ngoài nước. Kể cả các dự án
kết hợp tư nhân và chính phủ (hình thái PPP), tỉ lệ của tư nhân (bao
gồm FDI) trong tổng đầu tư chiếm gần 75%. Đầu tư của chính phủ tập trung
vào hạ tầng và đặt trong tâm vào việc liên kết các vùng kinh tế.
Chiến lược 15 năm nầy dự kiến kinh tế Indonesia phát triển trung bình
7-9%/năm và vào năm 2025, Indonesia sẽ là một trong 10 nền kinh tế lớn
nhất thế giới với GDP khoảng 4.000- 4.500 tỉ USD và GDP đầu người độ
14-15 nghìn USD. Ngoài 3 đặc điểm giới thiệu ở trên, trong cuốn sách đã
dẫn, tác giả Sato phân tích nhiều mặt khác, như bộ máy hành chánh, chất
lượng quan chức, sự thay đổi tư duy của giới doanh nghiệp,... và kết
luận là khả năng thành công của Chiến lược 2011-2025 của Indonesia là
rất lớn.
Đọc cuốn Indonesia: Cường quốc kinh tế, trong đầu tôi luôn hiện ra câu hỏi: Tại sao không phải Việt Nam?
Tới bao giờ Việt Nam mới được người dân trong nước và dư luận quốc tế
tin tưởng sẽ có ngày trở thành một nền kinh tế có địa vị đáng kể trên
thế giới? Tuy dân số không bằng Indonesia nhưng Việt Nam cũng là một
nước đông dân (xếp thứ 13 trên thế giới). Các điều kiện khác thì Việt
Nam thuận lợi hơn nhiều. Indonesia có hơn 10.000 đảo lớn nhỏ, việc xây
dựng hạ tầng rất tốn kém và khó có hiệu quả cao. So với Việt Nam, khí
hậu Indonesia không thuận lợi bằng và họ lại nằm xa các trung tâm phát
triển ở Á châu. Việt Nam còn nhiều yếu tố thuận lợi khác nữa.
Hiện nay quan hệ Nhật Trung xấu đi nên Nhật chuyển đầu tư sang các
Đông Nam Á trong đó có Việt Nam. Do đó mặc dù nhìn chung, FDI vào Việt
Nam gần đây giảm nhiều nhưng riêng của Nhật thì tăng đáng kể. Tuy nhiên,
cần chú ý là Nhật đang chú trọng đầu tư ở Thái Lan và Indonesia hơn là
Việt Nam. Năm ngoái tuy FDI của Nhật tại Việt Nam đạt 150 tỉ yen, tăng
2,4 lần so với năm trước, nhưng trong cùng thời kỳ FDI của Nhật tại Thái
Lan lên tới 570 tỉ yen, tăng gần 3 lần, và tại Indonesia 280 tỉ yen,
tăng tới 7 lần và còn đang tăng nhanh. Một điểm đáng lưu ý nữa là dư
luận ở Nhật nói chung ngày càng ít lạc quan về triển vọng phát triển của
Việt Nam nên khuynh hướng tăng FDI của Nhật có thể sẽ không bền vững,
trừ trường hợp Việt Nam cho thấy có tiến bộ rõ rệt trong quá trình cải
cách thể chế và có chiến lược phát triển được đánh giá là khả thi.
Liên quan đến FDI tại Á châu, một điểm nổi bật gần đây là các công ty
xe hơi của Nhật và Hàn Quốc đã chọn Indonesia làm cứ điểm sản xuất mới
và đang triển khai nhiều dự án cụ thể. Cuối thập niên 1980, Thái Lan đã
thành công trong việc thu hút FDI của Nhật và từ thập niên 1990 đã trở
thành cứ điểm sản xuất xe hơi quan trọng. Việt Nam đã bỏ lỡ cơ hội trong
hai thập niên 1990 và 2000 để bây giờ cơ hội đó đang chuyển sang
Indonesia.
Tiềm năng của nước ta rất lớn, nhưng đến bao giờ mới được phát huy?
Trào lưu phát triển ở Á châu đang bỏ Việt Nam lại đằng sau./.
