Hugo Dixon
Trần Quốc Việt chuyển ngữ
Hãy bắt đầu từ nguyên tắc căn bản nhất:
Không có phong trào nào có thể lật đổ nổi chế độ vững như bàn thạch trừ
phi phong trào có chiến lược. Chiến lược này nhất thiết đòi hỏi phải
phân tích một cách hệ thống những điểm yếu của đối phương, vạch ra kế
hoạch làm đối phương suy yếu dần, đồng thời đoán trước cuộc đấu tranh có
thể diễn ra theo chiều hướng nào. Để hình thành được chiến lược như
thế, phong trào cần có sự lãnh đạo. Và để theo đuổi chiến lược như thế
qua những thời kỳ khó khăn trong tương lai - khi những cuộc biểu tình
bất bạo động có thể bị đáp lại bằng bạo lực - phong trào phải cần có sự
đoàn kết.
* * *
Phải chăng có thể là những nhà lãnh đạo cuộc nổi dậy được đánh giá
quá cao? Theo sau Mùa Xuân Ả Rập, phong trào Chiếm Phố Wall, và những
cuộc vùng lên khác của dân chúng trên khắp thế giới chống lại các chế độ
độc tài và thối nát, các nhà phân tích địa chính trị đang hỏi những câu
hỏi cơ bản về ý nghĩa của sự lãnh đạo trong các cuộc đấu tranh như thế.
Loại lãnh đạo nào cần thiết trong các cuộc nổi dậy bất bạo động? Và
trong thời đại số này, phải chăng những cuộc nổi dậy cũng phải cần có
người lãnh đạo?
Câu trả lời lãng mạn là các cuộc đấu tranh bất bạo động không còn cần
đến nhà lãnh đạo có tầm thu hút lớn - những cuộc đấu tranh này có thể
xuất hiện tức thời khi nhân dân bị áp bức đồng loạt nổi dậy và liên lạc
với nhau qua Facebook và Twitter. Người ta cho rằng sự thiếu tổ chức hay
thiếu tầng lớp lãnh đạo này rất thích hợp với các mục tiêu của những
phong trào như thế. Nơi nào những người nổi dậy đấu tranh cho nền pháp
trị dân chủ, nơi ấy chẳng ai nên sai bảo ai. Hơn nữa, cái được coi là
thiếu sự lãnh đạo ấy còn có lợi ích phụ ở chỗ nhà cầm quyền không thể
nào tiêu diệt được phong trào bằng cách vây bắt những người cầm đầu. Ta
không thể chém bay đầu nếu không có đầu.
Cách đây một năm, theo sau chiến thắng nức lòng của cuộc cách mạng Ai
Cập, cuộc cách mạng điển hình ấy đã có tiếng vang xa. Nhưng Mùa Xuân Ả
Rập không trôi qua êm đềm. Libya phải trải qua cuộc đấu tranh dài và đẫm
máu mới lật đổ được Đại tá Muammar Gaddafi, còn Syria càng ngày càng bị
hút sâu vào cuộc nội chiến. Ngay cả Ai Cập cũng không còn là chiến
thắng trọn vẹn đối với những nhà cách mạng Facebook: Huynh đệ Hồi giáo,
vốn có tầng lớp lãnh đạo truyền thống hơn và tôn trọng tổ chức, hoàn
toàn sẵn sàng giật lấy thành quả của phong trào dân chúng chiếm đóng
Quảng trường Tahrir.
Không còn tức giận suông nữa
"Đây là cuộc chiến tranh bằng các phương tiện khác," Robert Helvey,
cựu đại tá Mỹ chuyên nghiên cứu về đấu tranh bất bạo động và huấn luyện
các nhà hoạt động dân chủ về những phương pháp đấu tranh bất bạo động,
nói. "Nếu ta có ý định muốn tiến hành đấu tranh bất bạo động thì mọi
người cần phải thống nhất với nhau." Những nhà phân tích sáng suốt nhất
về các phong trào bất bạo động gần đây đều không bao giờ tin những phong
trào này có nhiều cơ may thành công trừ phi họ có sự lãnh đạo, đoàn
kết, và chiến lược.
Hãy bắt đầu từ nguyên tắc căn bản nhất: Không có phong trào nào có
thể lật đổ nổi chế độ vững như bàn thạch trừ phi phong trào có chiến
lược. Chiến lược này nhất thiết đòi hỏi phải phân tích một cách hệ thống
những điểm yếu của đối phương, vạch ra kế hoạch làm đối phương suy yếu
dần, đồng thời đoán trước cuộc đấu tranh có thể diễn ra theo chiều hướng
nào. Để hình thành được chiến lược như thế, phong trào cần có sự lãnh
đạo. Và để theo đuổi chiến lược như thế qua những thời kỳ khó khăn trong
tương lai - khi những cuộc biểu tình bất bạo động có thể bị đáp lại
bằng bạo lực - phong trào phải cần có sự đoàn kết. Srdja Popovic, lãnh
đạo của Otpor, nhóm sinh viên Serbia đã góp phần lật đổ chế độ độc tài
của Slobodan Milosevich vào năm 2000, bây giờ hướng dẫn các nhà hoạt
động dân chủ cách thức tổ chức những phong trào tương tự. Ông nhấn mạnh
đến tầm quan trọng của sự đoàn kết, và cho họ biết một trong những lý do
giúp Otpor thắng được Milosevic là nhờ Otpor thuyết phục các nhóm nhà
chính trị không nên tranh cãi vặt với nhau nữa mà hãy đoàn kết lại để
ủng hộ một ứng cử viên duy nhất.
Lãnh đạo phải vạch ra kế hoạch cho từng giai đoạn đấu tranh khác
nhau. Helvey nói thường có ba giai đoạn: lật đổ chế độ; thành lập chính
phủ dân chủ, hay có thể chính phủ lâm thời; và rồi bảo vệ chính phủ non
trẻ chống lại các cuộc đảo chánh. Ông chỉ ra rằng tuy sinh viên Ai Cập
lật đổ được Hosni Mubarak, nhưng họ không có kế hoạch tiếp theo ngay sau
đó, cho nên Huynh Đệ Hồi Giáo nhảy vào nắm quyền. Sinh viên đã thắng
trận chiến quan trọng, nhưng kẻ khác đã cướp lấy phần thưởng từ trên tay
họ.
Vấn đề ở Ai Cập đã vượt quá giai đoạn thay đổi chế độ, nhưng đa số
các phong trào thậm chí vẫn còn đấu tranh để đạt đến giai đoạn đầu tiên
này. Một lần nữa, đó là thường do thiếu sự lãnh đạo tài ba. Gene Sharp,
giáo sư đại học ở Boston đã nghiên cứu về đấu tranh bất bạo động trong
hơn 60 năm qua, khẳng định thật là điên rồ khi cho rằng ta không cần
những người lãnh đạo. Lịch sử chứng minh lập luận này; không có nhiều và
có lẽ cũng chẳng có những cuộc đấu tranh bất bạo động nào không có
người lãnh đạo mà lại thành công, theo lời Adam Roberts, giáo sư danh dự
về quan hệ quốc tế ở đại học Oxford. Phong trào chiếm đóng phố Wall có
thể là trường hợp minh họa điều này. Lúc đầu danh tiếng của phong trào
nổi lên như cồn nhưng những người tham gia phong trào dường như không có
bất kỳ chiến lược nào ngoài chuyện dựng lều ở những nơi công cộng, nên
dần dần công chúng chẳng còn quan tâm đến. Cuộc cách mạng Syria đang
diễn ra là trường hợp khác về những nguy hiểm của cuộc nổi dậy mà không
có chiến lược tốt. Những nhà hoạt động dân chủ ở đấy dường như không có
bất kỳ kế hoạch hành động nào khi chế độ của tổng thống Bashar al-Assad
phản công lại bằng tra tấn, giam cầm, và thảm sát- mặc dù phản ứng tàn
bạo của chế độ là điều có thể tiên đoán được.
Các nhà hoạt động dân chủ Syria đã phạm phải một sai lầm khác về
chiến lược: lúc đầu họ quá nhấn mạnh đến các cuộc biểu tình chống chế
độ, mặc dù những cuộc biểu tình công khai rất quan trọng trong các phong
trào cách mạng, nhưng những người biểu tình trực diện như thế dễ bị
trấn áp tàn bạo. Những chiến thuật thay thế biểu tình, như tẩy chay và
đình công, có thể là phương cách tốt hơn để thách thức chế độ trong khi
duy trì mức độ thương vong của ta thấp. Muốn như thế phải cần có lãnh
đạo để phối hợp hoạt động dựa theo chiến lược đó. Công bằng mà nói,
những nhà hoạt động dân chủ ở Syria không thể nào tổ chức hay thậm chí
liên lạc được với bất kỳ nhóm nào lớn hơn những chi bộ nhỏ vì ngay khi
họ liều lĩnh ra mặt đấu tranh, họ liền bị bắt, bị tra tấn hay bị sát
hại. Sau hàng tháng trời bị chế độ đánh tơi tả, chính những nhà hoạt
động dân chủ Syria ngày càng quay sang đấu tranh bằng bạo lực.
Những nhà tuyên truyền và những nhà chiến lược
Loại lãnh đạo nào cần thiết để duy trì cuộc cách mạng bất bạo động?
Vì những cuộc cách mạng các mạng xã hội không có người đứng đầu dường
như chắc chắn bị thất bại, nên người ta dễ bị quyến rũ sang đối cực khác
- nhà lãnh đạo phi thường có tầm thu hút lớn. Lịch sử dường như mỉm
cười với chiến thuật này: phong trào độc lập ở Ấn Độ có Mohandas Gandhi;
phong trào dân quyền ở Mỹ có Martin Luther King, phong trào chống
Apartheid có Nelson Mandela. Gần đây hơn, Aung San Suu Kyi là khuôn mặt
cuộc đấu tranh chống chế độ độc tài ở Miến Điện, và Anna Hazare nhà lãnh
đạo phong trào chống tham nhũng ở Ấn Độ. Toàn là những nhà lãnh đạo
khích lệ.
"Khi ta tổ chức cuộc cách mạng, lãnh đạo lôi cuốn có ảnh hưởng rất
thuận lợi đến sự thành công của phong trào," Helvey nói. Thật may mắn
khi có nhà lãnh đạo mạnh biết tập hợp mọi người lại và biết làm cho mọi
người quyết tâm hành động theo kế hoạch. "Ta không thể nào có dân chủ
khi tiến hành chiến tranh," ông giải thích. "Một khi quyết định đã
thông qua, mọi người phải thực hiện theo quyết định."
Tuy nhiên, thật sai lầm khi vội vàng kết luận rằng sự lãnh đạo thành
công phải xuất phát từ nhân vật có ảnh hưởng nhất. Đội ngũ lãnh đạo có
nhiều ưu thế hơn: phong trào vẫn tồn tại nếu bất kỳ nhà lãnh đạo nào bị
bắt hay bị sát hại; phong trào có thể ngăn chặn nhà lãnh đạo trở nên quá
tự phụ hay thậm chí biến thành nhà độc tài mới, và lãnh đạo tập thể ấy
có thể nảy sinh ra nhiều ý tưởng mới lạ, vì những ý tưởng mới có thể
không được lan truyền nếu có nhà lãnh đạo có quá nhiều quyền lực.
Vả lại, không phải tất cả những phong trào chúng ta nghĩ do những nhà
lãnh đạo có tầm thu hút lớn đứng đầu đều đặt dưới sự lãnh đạo của một
người duy nhất. Thường có vài nhà lãnh đạo khích lệ. Hãy nghĩ về sự kết
hợp giữa Jawaharlal Nehru và Gandhi ở Ấn Độ; hay Viktor Yushchenko và
Yulia Tymoshenko trong cuộc Cách mạng Cam ở Ukraine vào năm 2004-2005.
Ngay cả khi có một nhà lãnh đạo mạnh duy nhất, người đó có lẽ không có
tất cả những phẩm chất cần thiết để đưa cuộc đấu tranh đến kết thúc
thắng lợi. Các phong trào cần cả các nhà tuyên truyền xuất sắc và những
nhà chiến lược sáng suốt. Trong rất ít trường hợp - chẳng hạn như trường
hợp của Gandhi, người vừa là nhà lãnh đạo có nhiệt huyết vừa là nhà
chiến lược bẩm sinh - cả hai phẩm chất đều có ở một người.
Trường hợp ngược lại thì điển hình hơn. Ví dụ, tài diễn thuyết xuất
sắc của Martin Luther King kết hợp với thiên tài chiến thuật của Bayard
Rustin, theo ông Roberts. Rustin từng sang Ấn Độ vào năm 1948 để học
những bài học tranh đấu của Gandhi, đã truyền đạt lại cho King nhiều
điều hay về cuộc đấu tranh bất bạo động. (Một trong những lời khuyên của
ông: Không bao giờ làm điều gì hai lần.)
MBA về cách mạng bất bạo động?
Phải chăng có thể dạy người ta cách tổ chức cuộc cách mạng bất bạo
động? Đối với chiến tranh truyền thống, có các trường võ bị- chẳng hạn
West Point ở Hoa Kỳ và Sandhurst ở Anh- chuyên dạy các chiến lược tác
chiến. Sau khi được đào tạo ở trường võ bị, các sĩ quan trẻ lúc đó được
nhận vào tập sự để nghiên cứu các chiến dịch quân sự cho các chỉ huy cấp
cao. Không có trường dạy bất bạo đông tương đương với Sandhurst, nhưng
vẫn có những cố gắng để đào tạo những nhà lãnh đạo cho các cuộc đấu
tranh bất bạo động. Trong suốt phong trào chống Apartheid, những nhà
lãnh đạo trẻ được đào tạo ở Phoenix Settlement của Gandhi gần Durban.
Viện nghiên cứu Albert Einstein của Sharp tổ chức những lớp học về đấu
tranh phản kháng, cũng như Trung Tâm Ứng Dụng Bất Bạo Động (CANVAS) mới
của Popovic đã đào tạo các nhà hoạt động dân chủ ở vài nước, trong đó có
Ai Cập, Ukraine, và Georgia.
Cũng có một vài lớp ở đại học. Một lớp là chương trình sau đại học về
chiến lược và phương pháp thay đổi xã hội bất bạo động do CANVAS lập ra
ở Đại học Belgrade. Lớp khác là giáo dục cao cấp về xung đột bất bạo
động của Fletcher Summer Institute thuộc đại học Tufts ở Boston.
Càng ngày cũng càng có nhiều giáo sư đại học nghiên cứu về lĩnh vực
này. Sách và các bài viết của họ dần dần đang đến tay các nhà hoạt động
dân chủ ở những nơi cuộc đấu tranh thực sự diễn ra, và những cuốn sách
ấy đang nói với họ điều này: Để chiến thắng trong cuộc đấu tranh bất bạo
động ta phải có sự lãnh đạo và chiến lược vững vàng. Theo thời gian
những sáng kiến như thế sẽ đưa những kiến thức liên quan đến càng ngày
càng nhiều các nhà lãnh đạo mới xuất hiện để giúp họ trở thành những
chiến sĩ bất bạo động giỏi hơn. Cho nên sự chia sẻ kiến thức ấy có lẽ
khiến cho cuộc nổi dậy bất bạo động kế tiếp sẽ không chỉ lật đổ nhà độc
tài, mà sẽ thay thế y bằng chính quyền dân chủ khả thi.
Nguồn: Tạp chí Reuters Magazine ngày 29/6/2012
Bản tiếng Việt: Trần Quốc Việt
danlambaovn.blogspot.com
danlambaovn.blogspot.com
