Trịnh Hữu Long
Vụ bê bối của nhà xuất bản Lao động – Xã hội liên quan đến việc dùng
hình ảnh diễn viên hài Công Lý để minh họa biểu tượng Nữ thần Công lý có
thể gợi lên câu hỏi: Vậy Nữ thần Công lý thực sự là ai và đến từ đâu?
Ngày nay, Nữ thần Công lý thường được biết đến với cái tên Lady
Justice, với một tay cầm cân (scale) – tượng trưng cho sự suy xét cẩn
trọng và công bằng, một tay cầm kiếm (sword) – tượng trưng cho sức mạnh
cưỡng chế, và một dải băng bịt kín đôi mắt (blindfold) – tượng trưng cho
sự vô tư, không bị tác động bởi ngoại cảnh. Phần lớn giới nghiên cứu
đều đi tìm nguồn gốc của biểu tượng này ở vùng Địa Trung Hải, cái nôi
của những nền văn minh rực rỡ trong lịch sử loài người.
Biểu tượng Nữ thần Công lý ngày nay có nguồn gốc từ thần thoại Hy Lạp và La Mã
Nữ thần Justitia, trong tiếng Latin là Iustitia, là hiện thân của
công lý trong thần thoại La Mã (Roman). Bà là một trinh nữ sống giữa
loài người cho đến khi loài người trở nên hủ bại và tha hóa, buộc bà
phải bay lên trời và hóa thân thành chòm sao Xử nữ (Virgo).
Không có nhiều tác phẩm hội họa hay điêu khắc cổ đại về Justitia còn
lưu lại cho đến ngày nay. Bảo tàng Anh quốc (British Museum) là nơi đang
trưng bày hiện vật cổ nhất về bà, đó là một đồng xu La Mã, có niên đại
vào khoảng năm 22-23 sau Công nguyên.
Trong đồng xu này, Justitia xuất hiện với một vòng nguyệt quế trên
đầu. Trong một số đồng xu khác có niên đại muộn hơn, bà thường ngồi trên
ghế, tay cầm một chiếc gậy dài và một nhành cây hoặc một chiếc patera.
Tuy vậy, người ta tìm thấy nhiều điểm tương đồng giữa Justitia và hai
nhân vật thần thoại có từ trước đó của Hy Lạp, Themis và người kế tục
bà là thần Dike. Nền văn minh Hy Lạp tồn tại từ thế kỷ thứ 8 trước Công
nguyên, trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, đã bị đế chế La Mã thôn
tính từ thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên và lụi tàn bốn thế kỷ sau đó.
Themis có sáu người con với thần Zeus, và một trong số đó đã kế tục bà trở thành hiện thân của công lý, đó là Dike. Nữ thần Công lý này thường được biết đến qua hình ảnh được khắc họa trên một chiếc vò cổ có từ thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên, hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Kunsthistorisches ở Vienna (Áo).
Cũng có kiến giải cho rằng hầu hết các hình tượng Nữ thần Công lý ngày nay (Lady Justice) được kết hợp từ thần Themis và thần Justitia.
Trước người Hy Lạp và La Mã, người Ai Cập đã có nữ thần Công lý của mình
Ma’at là nữ thần tượng trưng cho các giá trị Sự thật, Công bằng, Trật tự, Pháp luật, Đạo đức và Công lý trong đời sống tâm linh của người Ai Cập cổ đại. Bà còn là hiện thân của các vì sao và mùa màng.
Hiện vật cổ nhất còn sót lại về bà là một văn tự Pyramid có niên đại khoảng từ năm 2375 đến 2345 trước Công nguyên.
Nữ thần Công lý, dù với nguồn gốc nào và với ý nghĩa gì, thường được các họa sĩ và nhà điêu khắc sau này khắc họa cùng với chiếc cân, thanh gươm hay chiếc gậy hoặc cuốn sách luật. Các nhà khoa học không tìm thấy hiện vật, tài liệu nào trước thế kỷ 16 mô tả Nữ thần Công lý bịt mắt.
Chỉ đến thế kỷ 16, các tác phẩm điêu khắc và tranh vẽ mới bắt đầu bổ sung chiếc băng bịt mắt vào hình tượng Nữ thần Công lý. Bức tượng đầu tiên thể hiện điều này được tìm thấy ở thành phố Berne (Thụy Sĩ), do nhà điêu khắc Hans Gieng hoàn thiện từ năm 1543, có tên gọi là Gerechtigkeitsbrunnen (Fountain of Justice).
Một số bức tượng Nữ thần Công lý không bịt mắt:
Themis, Goddess of Justice – lib.law.washington.edu Lady Justice – nycourts.gov
Dennis E. Curtis & Judith Resnik, Images of Justice, 96 YALE L. J. 1727, 1755-58 (1987) Themis – Theoi.com Dike – Theoi.com Lady Justice – About.com Maat – Wikipedia