Nguyễn Hưng Quốc
Đánh giá một nhà phê bình, người ta hay tập trung vào chỗ người ấy
thích ai và không thích ai. Tuy nhiên, người ta quên: nhà phê bình,
trước hết, là một người đọc, và là người đọc, hắn cũng có quyền yêu
thích hay không yêu thích một tác giả hay một tác phẩm nào đó. Trước
đây, khi viết cuốn Thi Nhân Việt Nam, Hoài Thanh tỏ vẻ yêu thích đặc
biệt đối với một số nhà thơ như Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên, v.v...
Đó là cái quyền của ông. Sau này, trong cuốn Thơ Miền Nam 1954-75, Võ
Phiến cũng tỏ vẻ yêu thích đặc biệt đối với một số người như Tô Thuỳ
Yên, Phạm Thiên Thư, Nguyễn Đức Sơn, Nguyễn Bắc Sơn, thậm chí, Giản Chi,
Đỗ Tấn, Trần Bích Tiên, v.v... Đó cũng là cái quyền của ông. Những cái
quyền ấy cần phải được tôn trọng.
Những cái quyền ấy đầy tính chủ quan. Mà phê bình thì không thể không
chủ quan. Donald A. Stauffer có lần khẳng định: "Nhà phê bình không thể
là một nhà phê bình lý tưởng nếu hắn tự cho mình là tiếng nói vô ngã
của chân lý; hắn cũng không thể là nhà phê bình lý tưởng nếu mối quan
tâm hàng đầu của hắn không phải là tác phẩm nghệ thuật." Không phải ai
cũng đồng ý với quan điểm ấy. Một số người, như Northrop Frye, muốn loại
trừ tính chất chủ quan bằng cách loại trừ các loại phán đoán giá trị ra
khỏi phê bình. Nhưng người ta không có cách nào loại hết các phán đoán
giá trị được: nó hiện diện ngay ở việc chọn lựa đề tài và chọn lựa tư
liệu. Đó là số mệnh của phê bình.
Tính chất chủ quan làm phê bình vĩnh viễn không thể là một lời phán
quyết chung thẩm cho bất cứ một hiện tượng văn học nào cả. Mọi hành động
phê bình đều là những hành động cô đơn và bất định, ở đó, người ta biết
là không có gì bảo hiểm chắc chắn cho việc phát ngôn của mình, trừ kiến
thức, kinh nghiệm và quan trọng hơn, trực giác thẩm mỹ của mình.
Có lẽ đây là điểm khác biệt chủ yếu giữa một phán đoán thẩm mỹ và các
loại phán đoán khác. Đánh giá ai đó có tội hay không có tội, chúng ta
căn cứ vào điều khoản này hay điều khoản nọ trong luật pháp, hoặc, đơn
giản hơn, căn cứ vào những nguyên tắc đạo lý phổ quát trong xã hội. Đánh
giá một nhận định nào đó có chính xác hay không, chúng ta có thể căn cứ
vào luận lý học hoặc các dữ kiện thu thập được từ thực nghiệm hay thực
tế.
Còn đánh giá cái hay, cái đẹp của một tác phẩm văn học?
Chúng ta không có một căn cứ nào vững chắc cả. Không thể căn cứ vào
các nguyên lý, các quy luật hay các khuôn mẫu trong lịch sử văn học bởi
vì chúng chỉ hiện hữu trong một không gian và một thời gian giới hạn nào
đó mà thôi. Cũng không thể căn cứ vào các thành tựu và các giá trị được
xem là vĩ đại trong quá khứ và được xem là những điển phạm trong lịch
sử vì lý do đơn giản là, những thành tựu, những giá trị và những điển
phạm ấy là những gì mọi người cầm bút chân chính đều muốn phủ nhận hoặc
muốn vượt qua trong cuộc hành trình sáng tạo của chính họ.
Thành ra, trong thế giới văn học, chúng ta không thể nhân danh ai
khác ngoài chính mình. Nhân danh mình, chúng ta yêu tác phẩm này và ghét
bỏ tác phẩm nọ. Trong cuốn Thi nhân Việt Nam, khi cho bài "Ông đồ" là
kiệt tác của Vũ Đình Liên, "Gửi Trương Tửu" là kiệt tác của Nguyễn Vỹ,
"Màu thời gian" là kiệt tác của Đoàn Phú Tứ, hay khi cho lời văn của
Xuân Diệu có cái gì như chơi vơi, đằng sau câu thơ của Nguyễn Nhược Pháp
dường như có một tiếng cười khúc khích, đằng sau câu thơ của Huy Cận có
một nỗi buồn rười rượi và đằng sau câu thơ của Thâm Tâm thấp thoáng
những nỗi bâng khuâng khó hiểu của thời đại, v.v... Hoài Thanh cũng
không nhân danh cái gì khác ngoài trực quan của bản thân ông.
Và chúng ta, khi đồng ý với những nhận định vừa nêu của Hoài Thanh,
chúng ta cũng chỉ nhân danh chúng ta mà đồng ý. Bất cứ khi nào chúng ta
không nhân danh chính mình mà lại nhân danh một thứ quyền lực nào đó,
bất cứ là quyền lực gì, chẳng hạn như danh tiếng hay uy tín của một trào
lưu hay một bậc tiền bối, chúng ta đều đi ra ngoài cơ chế sáng tạo và
bị rớt vào cơ chế hành chánh của văn học, ở đó, văn học đã bị xơ cứng
thành những kiến thức phổ thông, và ở đó, chúng ta không còn là những
chủ thể cảm xúc và tư duy nữa mà chỉ là một đơn vị trong một tập thể đã
bị điều kiện hoá. Nói cách khác, ở đó, chúng ta hoàn toàn bị tha hoá.
Một cách đọc như thế thực chất là một sự phản bội lại bản chất của văn
học, một hình thức sinh hoạt văn hoá tồn tại trước hết là để con người
trở về với cái tôi của họ, với thế giới riêng tư và thầm kín của họ.
Phê bình là chủ quan. Tuy nhiên, tính chất chủ quan ấy phải có giới
hạn thì mới có thể có đối thoại, và do đó, mới có thể có phê bình được.
Cái giới hạn ấy chủ yếu xuất phát từ hai yếu tố.
Thứ nhất, đối tượng của phê bình: văn học. Một sự yêu thích chỉ có
tính văn học khi tác phẩm được đọc như một công trình văn học chứ không
phải như bất cứ một thứ gì khác, từ một phương tiện để tuyên truyền đến
một phương tiện để giải trí. Những sự lẫn lộn phạm trù như vậy thực chất
là một biểu hiện của tính chất thiếu chuyên nghiệp, nơi mọi ranh giới
đều nhoà lẫn vào nhau: nhoà lẫn giữa văn học và phi văn học, giữa phê
bình và đàm tiếu.
Thứ hai, mặc dù trong các phán đoán thẩm mỹ, người ta chỉ có thể nhân
danh chính mình, nhưng cái "mình" mà người ta nhân danh ấy thực chất
bao giờ cũng là một cái "mình" tập thể: nó là kết quả của vô số sự tương
tác trong quá trình giáo dục và xã hội hoá của từng cá nhân. Không ai
có thể thực sự đọc một mình. Đọc bao giờ cũng là cùng đọc với những
người khác, trong đó có vô số những người đã chết. Khi chúng ta đọc
Truyện Kiều, chẳng hạn, chúng ta luôn luôn "đọc chung" với Phạm Quý
Thích, Chu Mạnh Trinh, Tản Đà, Phạm Quỳnh, Trương Tửu; hơn nữa, chúng ta
còn "đọc chung" với cả những tác giả ngoại quốc, từ những lý thuyết gia
Nho học ở Trung Hoa đến các lý thuyết gia thuộc các trường phái hiện
thực, lãng mạn, phân tâm học, hiện sinh, hiện tượng luận, Mác-xít ở Tây
phương, v.v... Chính những mối quan hệ chằng chịt này làm cho bất cứ cái
đọc nào cũng có tính lịch sử, và tính lịch sử này, đến lượt nó, trở
thành một giới hạn của tính chủ quan trong phán đoán thẩm mỹ: phán đoán
ấy có thể được/bị đánh giá trên cơ sở một sự đối chiếu với những ý kiến
đã có.
Tính chất chủ quan làm mọi lời phát biểu của nhà phê bình chỉ nên
được xem như những lời đề nghị, một hình thức tiến cử với công chúng và
với lịch sử những tác phẩm hắn xem là có giá trị và xứng đáng được bảo
tồn. Tính chất tương đối trong những sự chủ quan ấy làm nhà phê bình bị
buộc phải đối diện với nhu cầu tăng cường sức thuyết phục cho những phán
đoán của mình: trong lúc không thể đoan chắc về tính chính xác của
những nhận định ấy, hắn phải tự chứng minh những nhận định ấy là đúng
đắn, ít nhất so với một phương pháp luận và một quan điểm thẩm mỹ nào đó
mà hắn đã lựa chọn. Điều này có nghĩa là nhà phê bình phải bạch hoá quá
trình cảm thụ và đánh giá của mình. Hắn không thể là kẻ nói theo kiểu
"thánh phán". Hắn phải có bổn phận, dưới hình thức này hoặc hình thức
khác, tự chứng minh cho các luận điểm của mình.
Hành động tự chứng minh ấy là một biểu hiện của tinh thần trách
nhiệm. Có thể nói nhà phê bình chỉ vượt lên khỏi tư cách độc giả để thực
sự trở thành nhà phê bình khi ít nhiều chứng minh được những gì mình
cho là hay, là đẹp. Một độc giả bình thường, trong một lúc ngà ngà men
rượu hay men tình, có thể cho một bài thơ nào đó của Nguyên Sa là hay
nhất Việt Nam, chẳng hạn. Không sao cả. Nhưng một nhà phê bình thì khác.
Bằng sự phân tích, nhà phê bình phải mô tả những cái hay trong bài thơ
ấy, và bằng sự so sánh, làm cho người đọc thấy được cái hay ấy quả là
một cái hay lớn, hơn nữa, lớn hơn hẳn những cái lớn khác.
Gắn liền với những sự yêu thích có tính chất cá nhân, tất cả các công
trình phê bình đều, trước hết, là một sự phản ánh khẩu vị văn học
(taste) của nhà phê bình, sau đó, may ra, với một mức độ nào đó, mới là
một sự phản ánh của tình hình sinh hoạt văn học một thời đại. Gắn liền
với tinh thần trách nhiệm, mọi công trình phê bình nghiêm túc đều có
tham vọng từ vương quốc chủ quan vươn tới vương quốc khách quan, từ
những cảm nhận xuất phát từ trực giác và kinh nghiệm đến những phân tích
mang tính khái niệm.
Đánh giá một nhà phê bình, chúng ta không đánh giá ở chỗ hắn giống
với những người đọc bình thường, tức ở chỗ hắn thích hay không thích một
tác giả, tác phẩm nào đó. Đó là cái quyền của hắn, thuộc phạm vi cá
nhân của hắn. Việc đánh giá một nhà phê bình chỉ nên bắt đầu từ chỗ nhà
phê bình ấy biến tác phẩm được mình yêu thích thành một mô hình nghệ
thuật, hơn nữa, còn có tham vọng thuyết phục người đọc chấp nhận mô hình
nghệ thuật ấy là một sự sáng tạo có giá trị; nói cách khác, từ chỗ nhà
phê bình biến cái yêu cái ghét của mình thành một thứ quan điểm thẩm mỹ
và có tham vọng biến quan điểm thẩm mỹ ấy thành một giá trị thẩm mỹ có
tính phổ quát. Lúc ấy, hắn đã vượt ra ngoài phạm vi cá nhân. Hắn đã xuất
hiện như một nhân vật công cộng (public figure).
Việc đánh giá ở đây chủ yếu xoay quanh ba nội dung chính:
Thứ nhất, việc phân tích và chứng minh cái hay, cái đẹp của nhà phê
bình có đủ sức thuyết phục hay không? Hắn khen một tác phẩm nào đó là
hay? Được thôi. Nhưng cái cách hắn chứng minh cái hay ấy ra sao, đó mới
là điều quan trọng. Hắn thành công nếu sau khi đọc xong, người đọc thấy
tác phẩm ấy tự nhiên hay hơn hẳn, mới hơn hẳn và sâu sắc hẳn; nếu người
đọc thấy rằng việc đọc quả là một cuộc khám phá thú vị và bổ ích, ở đó,
họ bắt gặp những điều hoàn toàn bất ngờ trong lãnh thổ của nghệ thuật và
cái đẹp. Ngược lại, hắn sẽ thất bại thảm hại nếu đọc xong, người đọc
thấy tác phẩm ấy vẫn cũ mèm và thế giới thơ văn vẫn không rộng thêm một
chút xíu nào cả. Tuy nhiên, ở đây, chúng ta cần cẩn thận: phần lớn những
gì có vẻ như giàu sức thuyết phục thường là những cái đã cũ, do đó,
chưa chắc đã có giá trị thực sự. Để kiểm tra tính thuyết phục của một
luận điểm đôi khi cần khá nhiều thời gian và cần một tầm nhìn rộng, bao
quát cả một hay nhiều trào lưu văn học trong một hay nhiều thời đại khác
nhau, không những trong quá khứ hay trong hiện tại mà cả trong hướng
vận động của văn học từ hiện tại chuyển đến tương lai. Nói cách khác, ở
đây, khi đánh giá một sự đánh giá, người ta không những cần kiến thức mà
còn cần cả viễn kiến và sự nhạy bén nữa.
Thứ hai, quan điểm thẩm mỹ nào làm nền tảng để dựa theo đó nhà phê
bình đánh giá cái hay và cái lớn của văn học? Không có một nhà phê bình
nghiêm túc nào lại không xuất phát từ một quan điểm thẩm mỹ nhất định.
Chính quan điểm ấy làm cho ý kiến của nhà phê bình tránh được nguy cơ
trở thành bất nhất và rỗng tuếch. Quan điểm ấy, một cách tự giác hay tự
phát, thể hiện qua hai hình thức khác nhau.
Một, những lời phát biểu trực tiếp dưới dạng khái niệm về văn học.
Hình như hiếm có nhà phê bình nào lại không có những lời phát biểu trực
tiếp như thế, hoặc thành bài riêng hoặc xen kẽ trong các bài phê bình.
Ngay cả ở những nhà phê bình có khuynh hướng hoài nghi lý thuyết hay
chống lại lý thuyết như hầu hết các nhà phê bình Việt Nam, chúng ta cũng
dễ dàng bắt gặp những đoạn ít nhiều mang tính lý thuyết như thế.
Hai, quan điểm mỹ học thể hiện rõ hơn và đáng tin cậy hơn qua những
tác giả hoặc tác phẩm mà nhà phê bình yêu thích. Chắc chắn không phải
ngẫu nhiên mà Hoài Thanh lại nhiệt liệt khen ngợi thơ Xuân Diệu, Huy
Cận, Chế Lan Viên, Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Vũ Hoàng Chương... hơn hẳn
những người khác. Cũng chắc chắn không phải ngẫu nhiên mà Võ Phiến lại
cảm thơ của một số người này mà lại không thể cảm nổi thơ của một số
người khác. Loại bỏ tất cả những lý do phi văn học, đằng sau những sự
lựa chọn ấy là những quan niệm khá nhất quán về thơ, về cái đẹp trong
thơ và về chức năng của thơ, cơ sở để tạo nên sự đồng điệu, và từ đó,
của sự ưu ái của họ. Đi sâu vào những quan niệm ấy, có khi chúng ta sẽ
bắt gặp, chẳng hạn, giữa Hoài Thanh và Võ Phiến, tuy có khá nhiều dị
biệt trong văn phong cũng như tư tưởng, lại có những tương đồng khá sâu
sắc và bất ngờ khi họ đối diện với thơ: cả hai đều là những nhà lãng mạn
chủ nghĩa hồn nhiên và chân thành. Đi sâu vào những quan niệm như thế,
công việc phê bình phê bình có nhiều hứa hẹn mở ra những khám phá thú vị
hơn và nhất là, có cơ sở hơn: trong khi chúng ta rất khó đánh giá một
sự yêu thích thì chúng ta lại dễ dàng đánh giá một quan điểm bởi vì, thứ
nhất, nó thuộc phạm trù nhận thức, thứ hai, nó có tính lịch sử, nhờ đó,
chúng ta có thể tiến hành việc so sánh để nhận ra tính chất đúng/sai và
mới/cũ trong quan điểm ấy.
Cuối cùng, điều chúng ta có thể làm và nên làm là đánh giá xem quan
điểm thẩm mỹ của nhà phê bình có gì mới lạ và có làm phong phú thêm cách
hiểu của chúng ta về văn học hay không? Chính câu hỏi thứ ba này không
chừng mới là câu hỏi quan trọng nhất. Nó phân biệt những công trình phê
bình mang tính sáng tạo và những sự nhai lại. Một công trình phê bình
chỉ có thể được xem là có đôi chút giá trị khi nó phát hiện một cái gì
mới hoặc trong cách đọc hoặc trong tác phẩm được đọc; những phát hiện mà
trước đó chưa ai biết hoặc một số người đã biết nhưng lại chưa tự giác
hẳn về cái biết của mình. Ví dụ, không có công trình phê bình nào về
Truyện Kiều có thể được xem là có giá trị nếu nó chỉ lẩn quẩn với việc
chứng minh lại những kiến thức phổ thông; nếu nó không làm cho Truyện
Kiều có một diện mạo mới, khác với những gì chúng ta đã quen nghĩ; nếu
nó không giúp mở rộng vốn hiểu biết của chúng ta về Truyện Kiều, từ đó,
giúp mở rộng, dù chỉ một chút, địa dư của cái gọi là văn học.
Có thể nói tầm vóc của công trình phê bình chủ yếu tuỳ thuộc vào tầm
vóc của những phát hiện ấy: phát hiện cái hay ở đơn vị câu, chữ khác với
việc phát hiện cái hay ở tổng thể của tác phẩm, và việc phát hiện cái
hay của tác phẩm khác với việc phát hiện một cách nhìn hoặc một góc độ
nhìn để từ đó không những tác phẩm được đề cập mà còn nhiều tác phẩm
khác nữa tự nhiên trở thành khởi sắc và giàu có hẳn.
Nói tóm lại, đánh giá một nhà phê bình, chúng ta không thể không đọc
những gì hắn viết. Trong những gì hắn viết, chúng ta cần tôn trọng cái
quyền yêu ghét chủ quan, tức cái quyền thích tác giả này và không thích
tác giả nọ, yêu tác phẩm này và không yêu tác phẩm kia của hắn. Xâm phạm
vào quyền cá nhân ấy bao giờ cũng là một hành động thô bạo. Điều chúng
ta cần làm và có thể làm là: thứ nhất, phê bình các luận điểm của hắn;
thứ hai, phê bình việc chứng minh các luận điểm ấy của hắn; cuối cùng,
thứ ba, phê bình cái hệ mỹ học mà hắn bênh vực hay khen ngợi. Theo tôi,
nếu biết dừng lại ở những giới hạn như thế, chúng ta có thể bảo vệ được
văn hoá phê bình, giúp phê bình giữ được tính chất trí thức và trách
nhiệm của nó, đồng thời, trong đời sống, giảm thiểu được vô số những
cuộc cãi cọ lằng nhằng vừa vô duyên vừa vô ích.
