Tô Văn Trường
Báo
Tuổi trẻ ngày 21/11/2014 thông tin Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải yêu
cầu có hình thức kỷ luật đối với các tổ chức, cá nhân liên quan đến việc
xảy ra sự cố sạt lở đập hồ thải ở dự án bauxit vừa qua.
Lúc
này, phải dùng từ “nhắn nhe” vì từ lâu rồi, các vị lão thành cách mạng,
trí thức và người dân đã cảnh báo sai lầm từ chủ trương, quy mô, công
nghệ kỹ thuật, chọn nhà thầu Trung Quốc và đối tượng triển khai thử
nghiệm đến bài toán bất cập về kinh tế xã hội, môi trường của dự
án bauxit Tây Nguyên nhưng lời nói như gió bay! Khi cỗ xe đang đi chệch
hướng, không xoay lại hướng mà cứ tìm cách thúc đẩy thì… càng đẩy nó
càng đi chệch hướng xa hơn mà thôi.
Nạo vét bùn thải tràn từ hồ thải quặng đuôi số 5 ở các mương thoát nước và mặt đường phía dưới chân đập - Ảnh: Gia Bảo
Nhiều
người nói giá như lãnh đạo Đảng và Nhà nước biết lắng nghe… Diễn tiến
của lịch sử xưa nay không hề chấp nhận hai từ “giá như …” (như có người đã từng nói: với từ “nếu” ta có thể đi khắp thế gian này !), thế nhưng ta lại vẫn thường hay gặp hai từ “ừ thì…”
để khỏa lấp, để xí xóa, thay vì cho việc nhận lỗi. Vì đã biết nhận lỗi
thì tất cũng sẽ biết sửa lỗi, nhưng xí xóa thì đâu phải là nhận lỗi và… đâu lại vào đó và… lần sau lại cứ thế (!?)
Bãi thải quặng
Để
cung cấp bauxite cho nhà máy luyện alumina Tân Rai, nhà máy tuyển này
mỗi năm phải tuyển gần 2 triệu tấn quặng. Đây là nhà máy tuyển quặng kim
loại lớn nhất ở VN. Tuy quặng đuôi không có kiềm, nhưng cũng chứa các
nguyên tố nặng và nguyên tố vết, nước huyền phù cũng làm ảnh hưởng đến
sản xuất nông nghiệp của người dân. Những năm 80, nước tuyển quặng thiếc
ở Qùy Hợp chảy ra đồng lúa, khiến nông dân thu hoạch kém. Năm kia, cũng
vỡ đập quặng thải của công ty khai thác quặng sắt ở Tuyên Quang hay Cao
Bằng. Mấy tháng trước cũng vỡ đập thải quặng đuôi ở Yên Bái v.v…
Nước
bãi thải mỏ Na Dương, do lượng lưu huỳnh trong đất đá thải cao đến 7%
cho nên nước từ bãi thải gây ô nhiễm cao, chảy ra đến đâu thì cây cỏ ở
đấy đều bị chết hết. Tác hại ảnh hưởng đến sức khỏe con người thì khỏi
phải bàn v.v...
Bài học xương máu ở bãi thải
quặng đuôi của mỏ Mangan Cao Bằng thập niên 60 là do thiết kế không
đúng, cao quá, nước mưa ngấm, xử lý thấm không tốt nên hậu quả khủng
khiếp chất thải đã trôi và vùi lấp làm thiệt mạng khoảng 100 người ở bên
dưới.
Bãi thải quặng đuôi từ nhà máy tuyển rửa
quặng của dự án Tân Rai được lựa chọn địa điểm và các giải pháp thiết
kế ấu trĩ. Công nghệ tuyển quặng được "copy" của Trung Quốc nhưng lại
không có thử nghiệm tuyển công nghệ, tiêu hao nhiều nước, phải nhờ các
chuyên gia Ấn Độ hiệu chỉnh bằng sử dụng chất trợ lắng. Quy mô sản xuất
của nhà máy Tân Rai mới chỉ có 600.000 tấn/năm và chưa chạy hết công
suất mà đã xảy ra sự cố vượt tầm kiểm soát như vậy.
Hồ bùn đỏ
Từ
sự cố vỡ đê hồ thải quặng của bauxitTân Rai càng âu lo đến nguy cơ về
sự an toàn của hồ chứa bùn đỏ, các chất độc hại còn nằm ở độ cao hơn hồ
tích nước để rửa quặng. Ở các nước, họ cũng tận dụng các thung lũng để
làm hồ thải, đều có dựa vào thành núi, và phải xây bờ và rãnh thoát nước
mưa bao quanh, phải lường trước cả khả năng sạt núi làm vỡ bờ ngăn nước
mưa tràn. Tuyệt đối không cho nước mưa chảy tràn qua bãi thải. Ở các
nước, người ta có thể bơm nước mưa đọng trên mặt bãi thải quay lại nhà
máy để sử dụng, nhưng ở VN mưa liên tục thì có bơm quay trở lại cũng
không sử dụng hết được, chưa kể điều kiện bất thường của thời tiết. .
Công
nghệ thải hiện nay ở dự án bauxitTây Nguyên vẫn là ướt, chứa xút nên
chiếm nhiều diện tích đất. Theo tôi biết, sau 1 năm TKV đã chứa bùn đỏ
gần hết khoang đầu và đang chuẩn bị làm khoang thứ 3. Thật không thể
hiểu nổi vì sao trong một số tài liệu của Tập đoàn than khoáng sản Việt
Nam (TKV) và mới đây kể cả Hội Khoa học công nghệ Mỏ Việt Nam khi gửi
thư đến lãnh đạo Nhà nước lại nói đây là thải khô nhiều lớp
(dry-stacking)!? Ngụy biện như thế chỉ lừa được các vị lãnh đạo, chứ không thể qua mặt những người hiểu biết về chuyên môn.
Đúng
ở đây phải nói là thải ướt, bùn đỏ được bơm trực tiếp từ máy rửa cuối
cùng ra bãi thải. Nguyên tắc phân nhiều lô, nếu lô này đầy thì chuyển
sang lô khác. Lô tiếp theo bao giờ cũng phải sẵn sàng để chứa bùn đỏ khi
bãi trước đầy, để chứa nước tràn từ bãi thải đã đầy, và đề phòng đê
ngăn vỡ.
Hiện nay thế giới áp dụng nhiều công
nghệ dry-stacking: Bùn đỏ được ép để khử nước nhiễm kiềm trong bùn đỏ và
tạo ra bùn đỏ đặc, rồi thải trải nhiều lớp trên bề mặt nghiêng, để khử
nước nhiễm kiềm bằng tháo khô và bùn đỏ sẽ khô dần dưới ánh nắng mặt
trời, độ cứng có thể đạt tới 72 %. Áp dụng công nghệ này, tiết kiệm diện
tích tới 2,5 lần so với thải ướt thông thường, nhưng chi phí lại cao
hơn 30 %. Dự án bauxitTây Nguyên có thể ép bùn đỏ trước khi thải, hoặc
sử dụng công nghệ Hyper-Baric (HI-BAR) để đạt độ cứng tới 75-77 %. Công
nghệ Hi-Bar được coi là công nghệ xử lý bùn đỏ tốt nhất hiện nay. Sản
phẩm của công nghệ này là bùn đỏ có thể được vận chuyển dễ dàng (vì độ
ẩm của bùn đỏ này chỉ khoảng 23 %, còn bùn đỏ có độ ẩm trên 28 % vận
chuyển khó khăn vì nó mang tính giáp tuyến, dưới tác động cơ học nó
chuyển sang thể ướt xệt), có thể lưu giữ lâu dài và dễ chế biến cho tái
sử dụng. Tốt nhất xây dựng các nhà máy chế biến ở bờ biển, bùn đỏ được
thải ra trên bãi hoặc đầm phá để cho nước biển trung hòa pH, kiềm không
thấm vào nước ngầm được.
Màng chống thấm
Xin
lưu ý, thải ướt, không chỉ làm gia tăng độ rủi ro khi chờ tuần hoàn mà
còn làm gia tăng áp lực thủy tĩnh của hồ chứa. Bãi thải bùn đỏ ở Tân Rai
và Nhân Cơ có lắp đặt hệ thống ống bê tông, có các lỗ trên thành ống.
Nguyên tắc cơ bản: Các ống này nằm trên các lớp sét (dày tới 600 mm)
chống thấm ở đáy và lớp cát dày, rồi phủ cát lên. Nước thấm đáy nhiễm
kiềm chẩy qua các lỗ ống qua trọng lực để tới chỗ thu gom, rồi được bơm
trở lại nhà máy để giữ cho áp lực thủy tĩnh lên lớp chống thấm đáy, như
thế giảm được tiềm năng thấm vào mạch nước ngầm. Vấn đề ở đây là sau
thời gian các lỗ này bị bịt kín lại, phải xử lý như thế nào? Cần phải
xem lại hệ thống quan trắc để kiểm tra nguồn nước ở thượng nguồn, hạ
nguồn gần bãi thải, các hoạt động có đạt yêu cầu không?
Màng
(tấm) chống thấm được sử dụng rộng rãi để lót đáy và thành vành. Cho
tới nay chủ yếu màng địa kỹ thuật được dùng là màng lót chống thấm kênh
dẫn nước, lót ao hồ. Một trong những áp dụng nhiều nhất hiện nay là để
chống thấm các bãi rác độc hại, rác thải của thành phố, rác thải cômg
nghiệp, nước rửa rác thải. Từ cuối thế kỷ qua người ta cũng sử dụng để
chống thấm chất thải phóng xạ. Cũng có chuyên gia khuyên không nên dùng
màng này đối với môi trường kiềm hoặc chỉ sử dụng trong thời gian ngắn.
Các kết quả nghiên cứu cho thấy màng này chỉ thích hợp chống thấm có hóa
chất trong thời gian ngắn, chỉ trong vòng 50 năm, kinh nghiệm chống
thấm bãi thải khoáng sản chưa có nhiều.
Nếu thời
gian tương tác của môi trường kiềm với màng địa kỹ thuật kéo dài, thì
màng này có thể bị phá hủy do bị ăn mòn hóa học, sức chịu kéo của màng
chỉ còn 60 % sau một năm tương tác với NaOH.
Liên
quan đến tấm lót đáy hồ bùn đỏ ở Tân Rai được sử dụng là màng HDPE có
độ đề kháng hóa chất tốt, nhưng tính uốn lượn kém và bị nứt nếu chịu áp
lực môi trường và nhiệt. Các màng phải được hàn ngấu với nhau tốt, nếu
không nước nhiễm kiềm sẽ thấm qua chố kết nối này. Ngoài ra, khi lót
màng, nếu không cẩn thận thì dễ gấp nếp, đây cũng là chỗ yếu của màng.
Điều
tra gần đây của các nhà khoa học ở Úc cho thấy qua nhiều thập kỷ, kiềm
trong pha lỏng của bùn đỏ đã phản ứng với đất sét,
sodium-aluminium-hydrosilicate và zeolite trong một cơ chế phản ứng phức
hợp. Phản ứng này tương tự như phản ứng của khoáng sản sét trong dung
dịch Bayer, nhưng chậm hơn rất nhiều. Thay đổi này làm tăng tức thì tính
thấm nước của lớp đáy bằng đất sét, tạo ra sự rủi ro là làm ô nhiễm hệ
thống nước ngầm sau nhiều thập kỷ đã xảy ra ở một nhà máy của Alcoa ở
Tây Australia.
Sau sự cố, Hungary yêu cầu áp
dụng công nghệ dry-stacking, tái sử dụng bùn đỏ, tập huấn cho dân cư
trong vùng phản ứng với sự cố xảy ra, cho dân biết tác hại kiềm nồng độ
cao và cách xử lý khi bị nhiễm kiềm.
Trên thế
giới mới tái sử dụng khoảng 5% lượng bùn đỏ, chủ yếu để làm vật liệu xây
dựng. Các nước đã nghiên cứu thành công tái sử dụng bùn đỏ vào nhiều
mục đích nhưng không thể triển khai ở qui mô công nghiệp vì giá thành
quá cao. Ngay đến làm gạch, vật liệu làm đường cũng không dễ tiêu thụ,
vì người dân ám ảnh đây là chất thải có kiềm, có phóng xạ. Vì thế EU ban
hành qui định sử dụng bùn đỏ làm vật liệu xây dựng rất nghiêm ngặt.
Thay cho lời kết
Đối
với dự án bauxit Tây Nguyên, kỷ luật đối với các tổ chức, cá nhân liên
quan đến việc xảy ra sự cố sạt lở đập hồ thải vừa qua là đúng. Nhưng nếu
sai đâu sửa đấy thì chỉ “tiền mất, tật mang”. Khi cỗ xe đang đi chệch
hướng, không xoay lại hướng mà cứ tìm cách thúc đẩy thì… càng đẩy nó
càng đi chệch hướng xa hơn mà thôi.
T.V.T.
Tác giả gửi BVN
