Của ta, của Tàu (2)

Theo Pro&Contra
Phạm thị Hoài 

Xem kì 1

Từ mấy năm nay sư tử đá Trung Quốc đã bị vạch trần chân tướng là những kẻ xâm lăng văn hóa. Đem chúng đặt trước chùa chiền, công sở, dinh thự là giao cho những tên lính ngoại quốc đứng canh cửa nhà mình, khiến mình không thể sống yên ổn. Là phạm tội rước sư tử về giày mồ mả văn hóa dân tộc, khiến Việt Nam thành cái đuôi văn hóa của nước ngoài hay bị „suy yếu vị thế“ trong các cuộc „đối thoại văn hóa quốc tế“. Năm nay trong tinh thần „thoát Trung“ toàn diện, có lẽ chúng sẽ là những Hoa kiều đầu tiên bị trói gô, quăng lên xe tải, tống vào trại tập trung cho đến khi cải tạo tốt, hết nhe nanh giơ vuốt, hoặc bị trục xuất và tiêu diệt hàng loạt.

Tình hình nghiêm trọng ấy khiến tôi không thể không xem kĩ lại chân dung kẻ xâm lược.

Có chuyên gia giải thích với tất cả sự nghiêm túc rằng sư tử ta thì trông „hiền lành, hướng nội“, vì „người Việt Nam chủ yếu là nông dân, tính tình hiền lành chất phác“, trong khi sư tử Tàu thì „hình tướng dữ dằn, mang tính đe dọa“ vì Tàu có một „kinh tế thương mại phân hóa cao“. Như thể con cháu Lạc Long Quân thì cày ruộng, trong khi con cháu Thần Nông thì đi buôn. Một chuyên gia khác kĩ lưỡng hơn, phân biệt rõ sư tử ta không có răng nanh ở hàm dưới, trong khi sư tử Tàu đầy răng cả hai hàm, nanh hàm dưới còn sắc và rõ hơn nanh hàm trên. Quả là hung tợn!

Các giám định hình tướng và nha khoa này thật thú vị, nhất là khi cả ta, cả Tàu, cả Đông Á và Đông Nam Á vốn đều không biết đến con sư tử. Nó là con vật ngoại lai cả ở Trung Quốc, với tên sư tử (獅子), lẫn Việt Nam, cũng tên sư tử. Tôi không tin có người nông dân, nghệ nhân hay thậm chí vua quan đời Lý nào từng trực tiếp nhìn vào mắt nó, đếm răng trong miệng nó để vĩnh cửu nó trong chân dung đôi sư tử đá Chùa Phật tích mà chúng ta nhất quyết khẳng định là thuần túy Việt Nam.

Song triều đình của vua Lý Thánh Tông đã không dẹp nạn linh vật ngoại lai, mà ai từng ghé các nước Đông Á và Đông Nam Á hoặc chỉ cần sượt qua mạng đều dễ dàng tìm thấy cả những con sư tử mặt mũi hiền lành và móm răng – thậm chí móm luôn cả nanh hàm trên lẫn nanh hàm dưới – và những con sư tử dữ tợn khoe nanh vuốt ở cả Trung Quốc lẫn hầu hết các nước khác. Chỉ riêng mấy trăm con trên Cầu Lư Câu ở Bắc Kinh đã cho thấy phong cách khác nhau của mỗi thời đại Trung Hoa. Càng về sau chúng càng mô phỏng hiện thực sát hơn, đương nhiên, trong khi trước đó nhiều thế kỉ chúng hoàn toàn phó thác diện mạo mình cho trí tưởng tượng của từng nghệ nhân, thậm chí không có nanh, vuốt, không có cả giới tính và nhiều khi trông như một ước mơ có cánh.

Tôi yêu nhất trên cây cầu này một em sư tử vừa ngố vừa thương, giống một chú cún lạc mẹ đang ngoẹo đầu ngơ ngác nhìn khách du lịch. Không thể hiền lành hơn.

Một chàng thạch sư ở Công viên Bồng Lai, Thượng Hải, đời Nguyên, thì cực kì hướng nội. Trán lồi, mắt sâu, mũi gãy, miệng dài đến mang tai, tứ chi gày nhom, chồm hổm ngồi buồn như con chó giữ nhà vắng chủ. Hay có phần giống con nghê mà giới chuyên gia nước nhà phong là linh vật thuần Việt và đang được cổ vũ đem ra thay thế con sư tử ngoại lai.

Nghê là một câu chuyện dài. Ngẫu nhiên Trung Quốc có một linh vật, tên toan nghê (狻猊). Tàu cóp tên đồ ta hay ta cóp tên đồ Tàu? Con nghê văn hóa Việt hay con toan nghê văn hóa Hán ra đời trước? Những câu hỏi giản dị này chưa được giải đáp, tuy nhiên chúng ta biết ba điều. Một là xuất xứ của con nghê Hán được chính người Tàu xác nhận: trong Tây du kí, Đường Đại Cao tăng đã thuyết rằng „toan nghê tức sư tử dã, xuất Tây vực“, mà Đại Việt không nằm ở hướng Tây. Hai là nhân vật Đặng Phi trong Thủy hử được mệnh danh là „hỏa nhãn toan nghê“. Ba là nghê Tàu giống nghê ta đến đáng ngờ.

Lúc thì nó cũng nhiều phần khuyển hơn phần sư, như con nghê đời Nguyên này trong Công viên Bồng Lai ở Thượng Hải.

Lúc thì mặt mũi nó cũng láu lỉnh, như con nghê này ở Chùa Quan Độ, Đài Bắc, và phần lớn thì nó giống một con sư tử cách điệu. Nhưng khác với nghê ta, nghê Tàu không cần Bộ Văn hóa Trung Quốc khuyến khích vẫn sinh sôi nảy nở mạnh, đi đâu cũng gặp, từ công viên đến đồ chơi, đồ trang sức, đồ lưu niệm, đồ thờ cúng. Việc đám nghê này đổ bộ vào Việt Nam chỉ còn là vấn đề thời gian. Có lẽ khi ấy các hiệp sĩ văn hóa dân tộc sẽ chỉ ra rằng con nghê ngoại lai không nuột nà, mềm mại, dân gian như con nghê thuần Việt, mà đầy vẻ hống hách bá quyền. Nếu chưa đủ độ phân biệt thì thêm giám định răng trên răng dưới.

Như thể chưa đủ rắc rối, con nghê ấy cũng thản nhiên xuất hiện ở nhiều nước Đông Á và Đông Nam Á khác: Nhật Bản, Triều Tiên, Thái Lan, Miến Điện… Ở Nhật nó đặc biệt phổ biến với tên komainu, cũng nửa sư nửa khuyển, cũng giống nhiều phiên bản nghê Việt đến đáng ngờ. Song khác với người Việt, người Nhật không nhận nó là linh vật thuần Nippon, mà sòng phẳng chỉ ra rằng nó đến từ Trung Hoa, qua ngả Triều Tiên.

Trở lại với con sư tử. Một vị hòa thượng nổi tiếng, đại biểu Quốc hội, đã khai sáng cho những kẻ nhầm lẫn rằng tòa sư tử (nghê tòa) sở dĩ có tên như vậy vì tiếng thuyết pháp của các nhà sư như tiếng rống của sư tử, đánh bạt điều xấu, chứ không có con sư tử cụ thể nào ở đó. Ông tuyên bố „chùa triền [sic!] là nơi thờ tự tôn nghiêm, ngoài bốn con vật linh là Long, Ly, Quy, Phượng thì không nên xuất hiện những linh vật khác không phù hợp với văn hóa truyền thống. Phải giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc.“

Cả bộ tứ linh lẫn chùa chiền Phật giáo đều đến từ những nền văn hóa bên ngoài nước Việt. Điều đó chẳng những không đáng buồn mà đáng mừng, vì nếu dân tộc này có một bản sắc văn hóa thì đó chính là khả năng chiết trung, dung hợp, tổng hòa, cộng sinh bất diệt của nó. Cái kho hàng nhập khẩu vĩ đại đó đương nhiên là một thử thách khổng lồ, và cách đầu hàng hùng hổ nhất là hôm nay đòi thanh lí món này, ngày mai đòi thanh lí món kia, hôm nào cũng nhân danh truyền thống và bản sắc, hôm nào cũng chiêu hồn nước. Để dễ hình dung: chiêu hồn nước bằng tứ linh để thanh lí sư tử trong chùa nhà Phật có thể sánh với chiêu hồn nước bằng Tôn Dật Tiên để thanh lí Victor Hugo trong Thánh thất Cao Đài.

Bất chấp sự dị ứng sư tử của vị hòa thượng Việt Nam,

ngôi chùa Wat Thammikarat đẹp đổ nát xiêu lòng ở Thái Lan từ thời các vua Xiêm được hẳn một tập thể hùng hậu 52 con đứng trấn.

Người Việt mê võ hiệp từ mấy thế hệ, chẳng lẽ không biết cặp sư tử oai vệ trước ngôi chùa huyền thoại, chùa Thiếu Lâm? Tìm một ngôi chùa ở Nhật Bản không có sư tử có lẽ khó hơn ngược lại.

Shíshī or not shíshī? Để công bằng với những con sư tử đá Trung Quốc, những người đang hăng say bảo vệ chủ quyền văn hóa Việt Nam sao không đặt câu hỏi: Rồng ta hay rồng Tàu? Quan Công ta hay Quan Công Tàu? Tượng Phật ta hay tượng Phật Tàu? Ngoài ra, Phật Thái Lan và Phật Đài Loan đang rất được ưa chuộng, Phật nào hợp bản sắc Việt Nam hơn? Phần lớn đồ thờ cúng và thậm chí đồ lưu niệm bán cho khách du lịch tại Việt Nam hiện nay cũng là hàng Tàu. Trong những gì nhà Nguyễn và triều đình Huế – vương triều thoát Trung nhiều nhất về quan hệ chính trị, đồng thời là đỉnh cao của sự tự nguyện rập khuôn Trung Hoa – để lại, của ta còn bao nhiêu sau khi trừ đi phần của Tàu?

Mới đây, trang tin BBC đăng ảnh chụp khu tưởng niệm những người được gọi là các chiến sĩ Nhật Bản „tuẫn nạn cho Nhật hoàng Chiêu Hòa“ (昭和殉難者, Shōwa junnansha) ở chùa Okunoin. Thủ tướng Nhật Shinzo Abe đi viếng tội phạm chiến tranh. Nhà văn Nhật nổi tiếng Naoki Hyakuta, đồng thời nằm trong ban lãnh đạo tập đoàn truyền thông nhà nước NHK, phủ nhận vụ Thảm sát ở Nam Kinh. Sách giáo khoa Nhật trong trường phổ thông nhất loạt được sửa lại vì chủ quyền ở Điếu Ngư. Những tác phẩm „hiềm Trung, ghét Hàn“ (kenchu-zokan) thành hẳn một thể loại, chiếm riêng một góc trong tiệm sách, được giới trẻ Nhật yêu thích.

Song hai con sư tử đặc Tàu vẫn nhe răng ở đó, trong ngôi chùa Nhật của họ, canh giấc ngàn thu cho những người Nhật đã tàn sát, hãm hiếp, hủy diệt vô độ ở chính Trung Quốc.

Người Việt thì trút hận lên đầu mấy con thạch sư. Tôi chẳng ưa gì chúng, song tôi tin rằng sẽ có ngày chúng tự động biến mất. Không phải vì chủ quyền văn hóa Việt Nam sẽ được xác lập, mà đơn giản vì thế hệ của cái thẩm mĩ khủng khiếp này rồi cũng qua đi. Họ treo tranh „Mã đáo thành công“. Họ mặc áo dài thêu rồng và bên ngoài khoác thêm chiếc vét cán bộ màu be. Họ đắp núi giả và gò hòn non bộ. Họ xây chùa xanh đỏ. Họ ngồi trên gụ, ngủ trên trắc, chết trên sưa. Họ nuốt chửng sừng tê, nhau thai, óc khỉ, mắt đại bàng, tổ yến và bào thai rắn. Họ đắp mặt nạ vàng để mong da trắng. Họ chơi siêu sim, siêu xe và siêu tâm linh. Họ khai thác một tài nguyên mênh mông là những kẻ không có lựa chọn nào khác ngoài dùng hàng Tàu giá rẻ. Mặt họ là cuốn sổ khai sinh ghi rõ, đã đẻ ra bao nhiêu con sư tử đá bị đổ oan là bầy quân xâm lăng.