Michael Lang
Các thể chế cầm quyền trên thế giới có thể chia làm hai loại: đóng và mở.
Thể chế đóng là thể chế được thiết lập bởi một tập đoàn cầm quyền,
tồn tại trước hết vì quyền lợi của tập đoàn đó. Nó có thể đem lại cho xã
hội hoặc cho phép xã hội tự đạt được một số quyền lợi nào đó, nếu không
làm tổn hại đến lợi ích của tập đoàn cầm quyền. Trong trường hợp quyền
lợi của xã hội mâu thuẫn với quyền lợi của tập đoàn này, nó sẽ tìm cách
triệt tiêu mọi con đường để xã hội có được những quyền lợi đó.
Thành phần nhân sự của tập đoàn cầm quyền tất nhiên không hoàn toàn
cố định; theo thời gian, một số nhân vật bị đào thải (do tuổi tác hoặc
vì lý do khác) và được thay thế bởi những nhân vật khác. Tuy nhiên, sự
biến động chậm chạp về nhân sự cộng với sự cố thủ về đường lối làm cho
tập đoàn cầm quyền mang một tính chất giống như một nhóm người không có
sự thay đổi về thành phần.
Các nhà nước chiếm hữu nô lệ, phong kiến, độc tài, độc đảng các loại
đều thuộc loại thể chế đóng. Đặc điểm chung của chúng là tự tuyệt đối
hóa, coi tập đoàn cầm quyền là “con trời”, là “đỉnh cao nhất của trí tuệ
nhân loại”. Một trong những dấu hiệu nhận diện thể chế đóng là sự hiện
diện của chính sách “bảo vệ thể chế” và sự thực hiện chính sách đó bằng
mọi giá, kể cả đàn áp khốc liệt.
Thể chế mở là thể chế trong đó nhà nước chỉ giống như một tập thể
những người làm một nghề như bao nghề khác. Không có một đặc quyền nào
cho những người trong cái tập thể đó. Việc thay đổi thành phần nhân sự
của tập thể này diễn ra thường xuyên. Người muốn tham gia vào bộ máy nhà
nước chỉ cần thạo việc và không phạm luật, không có tiền án, tiền sự.
Tuy nhiên, để bảo đảm cho những người trong bộ máy công quyền không cấu
kết với nhau để biến nhà nước thành thể chế đóng, hiến pháp và các bộ
luật phải tạo ra hành lang pháp lý cho chế độ đa đảng và sự phân lập
quyền lực (thông thường là tam quyền).
Ví dụ điển hình của thể chế mở là các nước Bắc Âu. Ở đó, người ta
quan niệm thật đơn giản về nghề làm chính trị. Vậy nên thủ tướng cũng
phải tự nấu ăn hoặc vợ hay chồng nấu cho. Không ai lái xe cho, và không
người bảo vệ (mà cũng chẳng cần!). Năm nay làm chính khách, sang năm có
thể làm việc khác, nhường chỗ cho người thích hợp hơn hoặc nhiệt tình
hơn.
Chỉ có thể chế mở mới là thể chế dân chủ. Thể chế đóng, dù có nói bao
nhiêu lời hoa mỹ về “quyền làm chủ của dân”, đều là phản dân chủ.
*
Dù là do kết quả của một cuộc cách mạng từ bên ngoài hay do xung đột
vì mâu thuẫn bên trong, mọi thể chế đóng đều có kết cục tất yếu là sụp
đổ. Đó là sự thể hiện của một nguyên lý triết học: hữu sinh (thì) hữu
tử. Một thực thể, nếu đã được sinh ra, thì cũng sẽ đến lúc phải biến đi.
Cho dù ai đó luôn nuôi hy vọng vào sự vĩnh hằng của thực thể này, nhưng
đó chỉ là hy vọng hão. Chỉ có thể chế mở, trong đó nhà nước không phải
là một thực thể cố định, mà như một dòng sông luôn được thay nước mới,
mới có triển vọng trường tồn.
Trong lịch sử nhân loại, mỗi khi ở một quốc gia xuất hiện những hiện
tượng như lòng dân oán thán thể hiện ra bằng những bài vè, câu ca, lời
đồng dao nói bóng gió về sự suy đồi của chế độ, thì đó là lúc chế độ
đang đứng ở bờ vực tiêu vong. Nặng hơn nữa, nếu thường xuyên xảy ra
những vụ đàn áp điên cuồng nhắm vào những tầng lớp quần chúng và giới sỹ
phu, những vụ tước đoạt tài sản, quyền sống, quyền làm người của nhân
dân lao động, thì chế độ đã đến hồi kết!
Những cố gắng cuối cùng để tự “chỉnh đốn” chỉ có tác dụng trong vài
năm, thậm chí mấy tháng. Sau đó, tất cả sẽ lại diễn ra theo quy luật: sự
tha hóa của các lực lượng công quyền ngày càng trầm trọng, mâu thuẫn
giữa bộ máy cầm quyền cùng lực lượng bảo vệ nó với dân chúng ngày càng
sâu sắc. Sẽ sớm đến ngày không còn một nhân vật nào hay nhóm người nào
có thể ngăn cản được sự lao dốc của một con tàu đã hỏng phanh.
Trừ khi nhà cầm quyền chấp nhận để cho thể chế chuyển thực sự một cách kịp thời sang hướng mở.
MICHAEL LANG
