Hoàng Đức Minh
Tự nhận mình là một trong những huấn luyện viên tranh biện ít ỏi tại
Việt Nam, tôi luôn phải đối mặt với những khó khăn trong việc có một
cách hiểu tốt hơn về bộ môn này. Định nghĩa, dù tốt đến mấy cũng chỉ là
một cách diễn đạt được đưa ra bởi con người, vốn chẳng bao giờ là luôn
đúng. Sau thời gian dài suy ngẫm, tôi muốn chia sẻ một chút với các bạn
một vài suy nghĩ và kiến giải của tôi về tranh biện.
Tranh biện là gì?
Tranh biện vốn không phải là một hoạt động xa lạ đối với mỗi người
chúng ta. Khi ai đó nói rằng cô Hoàng Thùy Linh chỉ là một cô gái đáng
thương, không may mắn còn những người khác không cho là như vậy, đó là
tranh biện. Khi ai đó nói K-pop chẳng có gì hay ngoài mấy tên ẻo lả và
một lũ fan cuồng để rồi đối mặt với hàng loạt phản kích, đó là tranh
biện. Hiểu theo một nghĩa đơn giản nhất, tranh biện diễn ra khi có một
điều gì đó nhận được sự ủng hộ của một bộ phận, còn bộ phận kia thì
không. Họ nói ra quan điểm của mình, phản bác quan điểm của đối phương,
ấy là tranh biện.
Những niềm tin thường gặp về mục đích của tranh biện
Trong một cuộc tranh biện giữa hai phe, chẳng bao giờ có kẻ thắng
hay người thua nếu không có sự xuất hiện của một thế lực thứ 3: Trọng
tài. Bạn không thể dùng tranh biện để chứng minh một điều là đúng, điều
đó giống như chứng minh vật nặng rơi nhanh còn vật nhẹ rơi chậm vậy, nếu
không làm thì nghiệm, mọi lý thuyết đều chỉ là lý thuyết. Theo tôi thì
đây là một sự hiểu nhầm nghiêm trọng của mọi người về tranh biện. Không
một tòa án nào có thể đưa ra phán quyết mà chỉ dựa trên các lập luận,
suy đoán và giả thiết. Không có nhân chứng và bằng chứng, sẽ chẳng thể
kết luận được điều gì. Và kể cả khi có bằng chứng hay nhân chứng, phán
quyết được đưa ra không phải bởi công tố viên hay luật sư bào chữa, phán
quyết ấy phụ thuộc vào ý thức công lý (sense of justice) của quan tòa –
một con người.
Thuyết phục đối phương không phải là mục đích chính của một cuộc tranh biện,
dù rằng đôi khi mục đích này cũng được thực hiện. Nếu bạn có thể dùng
một cuốn băng ghi hình để chứng minh cô Hoàng Thùy Linh là một cô gái
xấu xa, bạn đã chẳng cần dùng đến các lập luận, khi đó không còn gọi là
tranh biện nữa. Khó có thể dùng tranh biện để cô Huyền Chip đồng ý rằng
cô ấy là một kẻ dối trá, hay Ngọc Trinh thừa nhận rằng cô ấy chỉ là một
người hám tiền và ích kỷ.
Bất cứ ai cũng có niềm tin của mình, và đúng hay sai phụ thuộc vào
niềm tin ấy. Người ta không cần dùng tới tranh biện trong những điều mà
ai cũng tin là nó đúng ví như trái đất tròn và quay quanh mặt trời.
Người ta dùng tranh biện trong những trường hợp mà ủng hộ hay phản đối
rốt cục cũng chỉ là vấn đề niềm tin hay quan điểm. Thế nên, trong mọi
cuộc thi đấu tranh biện chính thức, người thắng hay kẻ thua phụ thuộc
vào sự phán quyết của trọng tài – một người trung lập, chứ không phải
khi có một bên dừng lại và nhận thua.
Vậy mục đích của tranh biện là gì?
Karl Popper coi tranh biện là một công cụ để ta hướng tới chân lý.
Kết quả của bất cứ cuộc tranh biện nào đều không phải chân lý, nhưng quá
trình phủ nhận lẫn nhau của các quan điểm đối lập cho phép chúng ta
tiến gần hơn tới chân lý, bằng việc phủ nhận dần những thứ không chính
xác, ta tiến gần hơn tới thứ mà chúng ta mong muốn.
Tôi là người theo thuyết bất khả tri, tin vào khả năng hữu hạn của
con người. Cho dù chúng ta có là con của Chúa, chúng ta cũng vẫn không
phải là Chúa. Thế nên, tôi không theo đuổi chân lý tối thượng – điều
luôn đúng. Đối với tôi thì tranh biện là một công cụ hỗ trợ ra quyết định.
- Có nên thay đổi chim Vàng Anh thành Hoàng Anh trong truyện Tấm Cám?
- Có nên đập cầu Long Biên đi và xây một cây cầu mới?
- Có nên tăng giá điện?
Đó là những lựa chọn mà tranh biện có thể giúp chúng ta đưa ra được
một quyết định. Những quyết định vốn không có đúng sai, hoặc cho dù có
thì cũng khó mà có ai chắc chắn được tính đúng sai của mỗi quyết định
đó. Dù thế nào đi nữa, việc đưa ra một quyết định là tất yếu, và cho dù
dự báo thời tiết có thể chẳng chính xác, mang theo áo mưa như dự báo
cũng vẫn tốt hơn là ra đường với sự cầu nguyện trời sẽ nắng.
Khẩu phục, tâm không phục
Con người không phải lúc nào cũng hành động một cách có lý trí, và
suy nghĩ bằng lý tính. Bất cứ người mẹ chồng cay nghiệt nào cũng từng là
một cô con dâu, bất cứ một ông bố bạo hành với con cái cũng đã từng là
một đứa con, sự thật đó lại chẳng hề khiến vòng lặp của những hành vi đó
chấm dứt. Thế nên, trong các cuộc thi đấu tranh biện, thắng thua lúc
nào cũng là do trọng tài. Trong các giải đấu tranh biện, chẳng hiếm
trường hợp các đội thua đều không phục với kết quả của trọng tài, trong
thực tế, lại càng không thể trông đợi một người cam tâm chấp nhận khuất
phục trước các lập luận của bạn. Cũng như chính tôi biết một cô gái xăm
toàn thân hay hút thuốc lá thường xuyên không thể nói lên nhân cách của
cô ấy là tồi tệ thì vẫn chẳng lập luận nào có thể thuyết phục tôi lấy
một cô gái như vậy.
Đối với tôi, tranh biện thường không có giá trị cao khi chỉ có hai
bên đối lập. Giống như hai kẻ tử thù gặp nhau, hoặc phân thắng thua,
hoặc cá chết lưới rách chứ chẳng bao giờ có chuyện một bên cúi đầu nhận
sai. Thậm chí, người ta càng dễ bị đẩy về phía cực đoan của vấn đề khi
tham gia vào một phe trong cuộc tranh biện, kết quả là thay vì hiểu nhau
hơn, người ta lại ngày càng xa nhau.
Kinh nghiệm của tôi là nên tránh sử dụng tranh biện trong các vấn đề
có hàm chứa nhiều cảm xúc cá nhân, đồng thời cũng không nên tranh biện
với những người không có tinh thần tranh biện. Người tranh biện, trọng
lập luận, trọng bằng chứng, còn người không có tinh thần tranh biện, chỉ
coi trọng thắng thua, bắt bẻ câu chữ mà thôi.
Tranh biện, cần đẩy mạnh trong giáo dục
Trong bối cảnh Việt Nam, tôi nghĩ cần đẩy mạnh hơn nữa việc ứng dụng
tranh biện. Tăng cường tư duy phản biện của học sinh cũng chính là cách
đẩy lùi những định kiến, những lối mòn trong suy nghĩ của các thế hệ
tương lai. Ngụy biện, vốn được hiểu là những cách lập luận nghe thì có
vẻ logic và hợp lý, nhưng thực chất thì lại vô lý, ví như công kích cá
nhân, viện dẫn số đông, dựa vào lòng trắc ẩn… Nhưng dễ có thể nhận thấy
là những ngụy biện kiểu này lại dường như đang được coi là hiển nhiên,
là hợp lý trong cộng đồng. Chúng ta bảo vệ, giải thích cho một hành vi
chỉ đơn giản vì “là con trong gia đình thì phải thế” cho tới “xã hội này
nó phải thế” vì “là người Việt Nam thì phải thế” “văn hóa Việt Nam là
thế” “có ai mà không thế”.
Tranh biện không phải là một công cụ toàn năng,
cũng giống như mọi công cụ khác, hiệu quả của nó phụ thuộc vào cách của
người sử dụng. Nhưng nếu được dùng đúng cách, tranh biện là một công cụ
cực kỳ hiệu quả trong việc giảm thiểu thực trạng “thầy đọc trò chép”; là
gia vị tuyệt hảo cho những bộ môn vốn bị coi là nhàm chán, thiếu hiệu
quả như lịch sử hay văn học; là kẻ thù của định kiến “thầy nói gì cũng
đúng, sách viết chẳng bao giờ sai”. Trong tranh biện, người ta nói lên
quan điểm của mình, bảo vệ quan điểm của mình, thách thức chính những
định kiến của bản thân chứ không phải lặp lại những gì người khác bảo.
Mong sao, sẽ có càng nhiều người tìm hiểu sâu hơn về lĩnh vực đầy thú vị này.
Hoàng Đức Minh
8/4/2014
