Phan Trinh dịch
Giới thiệu của người dịch
Bài này tuy nói về xã hội dân sự Trung Quốc, nhưng cũng gợi ra nhiều điều đáng suy nghĩ về xã hội dân sự Việt Nam. Dù sao, Trung cộng và Việt cộng đều là bạn cùng “tàu”, và có chung nhiều tật.
Chỉ cần nhìn cách Đảng Cộng sản Việt Nam đàn áp dân Việt Nam biểu tình chống Trung Quốc xâm lược trong nhiều năm, rồi đùng cái cho biểu tình ngày 11/5, rồi đùng cái đàn áp trở lại ngày 18/5 là có thể thấy quan hệ giữa Đảng và dân là một thứ “quan hệ bất trắc, luyến ái phập phồng” (dangerous liaison).
Nhưng, ở Việt Nam lẫn Trung Quốc, phập phồng đến đâu thì Đảng cũng phải ngày càng cần dân, nhất là khi Đảng mở mắt thấy mình ngày càng bất lực.
* * * Chuyện xã hội dân sự non trẻ trong lòng chế độ cộng sản già nua rệu rã mở ra nhiều nghịch lý. Có những nghịch lý nghe “nghịch nhĩ” đến khôi hài:
Giới bảo thủ trong Đảng thì xem xã hội dân sự là một phần của “diễn biến hoà bình”, âm mưu xói mòn quyền lực Đảng, lăm le lật đổ chế độ.
Ngược lại, giới thực dụng thì hiểu xã hội dân sự không phải là “hang ổ” của những kẻ chống Đảng. Họ biết tuyệt đại đa số các tổ chức phi chính phủ (NGO), tế bào tạo nên xã hội dân sự, chỉ làm những công việc không hề nhạy cảm chính trị, ngược lại còn góp phần ổn định xã hội, một việc Đảng thèm muốn nhưng bất lực, và qua đó giúp duy trì chế độ.
Người chống Đảng cực đoan thì lại bảo: Sao phải giúp Đảng ổn định xã hội? Sao không để chế độ cộng sản mục ruỗng và sụp đổ trước khi xây dựng dân chủ? Họ muốn đánh đổ trước, xây dựng sau.
Ngược lại, người ôn hoà hơn thì chủ trương xây dựng nền tảng dân chủ trước, mở đường cho cộng sản ra đi, và xã hội dân sự chính là nền tảng dân chủ.
Về phần mình, Đảng cũng lắm chiêu, lúc thì chiều, lúc thì chống NGO. Có hai loại NGO: NGO “dịch vụ xã hội” (social services), và NGO “dấn thân” (advocacy). Đảng dễ thân với các NGO làm dịch vụ xã hội, hoạt động trong lĩnh vực tạm gọi là dân sinh, dân trí. Ngược lại, Đảng vẫn nghi ngại, quấy phá, hoặc đàn áp những NGO dấn thân vì dân tộc, dân quyền, dân chủ.
NGO cũng vậy. Có NGO sẵn sàng thân với chính quyền, “đi với ma”, trong khi có những NGO ngoài luồng chỉ thích “đi với Bụt”. Lại có những NGO đi dây giữa hai bờ vực. Đối lại, Đảng có thể vừa mặc áo cà sa vừa mặc áo giấy, và sẵn sàng rung dây, hất cẳng, “nhập kho” người đi dây.
Cũng có thể nói vui rằng Đảng và xã hội dân sự tuy đều có mộng riêng nhưng đang phải nằm chung giường. Cả hai biết mình nhiều lúc phải dằn lòng, phải thương lượng và thoả hiệp với bên kia để đạt mục tiêu riêng trước mắt, nhưng cả hai đều tin tương lai sẽ thuộc về mình.
Nhưng, thực tại thường không tách bạch trắng đen, nên tuy đồng sàng dị mộng, là đồng bào nhưng không đồng chí, vẫn có một số chỗ để hai bên đồng thuận.
Điều đáng buồn nằm ở chỗ đây vẫn là mối quan hệ bất trắc và phập phồng của một cặp múa đôi không cân xứng: Kẻ ngồi trên pháp luật lúc nào cũng có thể giẫm chân hoặc hạ gục người kia bất cứ lúc nào mình muốn.
Chính vì vậy, để xã hội dân sự đúng nghĩa có thể phát triển trong lòng một chế độ còn độc tài, tối thiểu phải có hai điều kiện: Báo chí tự do và tư pháp độc lập.
* * * Những nghịch lý vừa nêu, thực ra, mới chỉ là một cách nhìn về quan hệ giữa Đảng và xã hội dân sự ở Trung Quốc, được các phóng viên tờ The Economist ghi nhận, từ vị trí của người bên ngoài. Cách nhìn của người trong cuộc còn mở ra những nghịch lý khác mà một NGO Việt Nam đang gặp. Trong bài “Tâm tư hôm nay mới trải” (BBC Việt ngữ 26/4/2014), chị Huỳnh Thục Vy, thành viên của Hội Phụ nữ Nhân quyền Việt Nam, cho biết như sau:
“… tôi từng lo sợ rằng: Vì sự an toàn dưới chế độ độc tài, hiện nay các nhóm thuộc đảng phái, phe nhóm chính trị thường hoạt động dưới lớp vỏ xã hội dân sự. Điều này dẫn đến những hệ lụy nguy hiểm: xã hội dân sự phát triển một cách giả tạo, bị khuynh loát và không có đủ sức đặt nền tảng cho một chế độ dân chủ hậu cộng sản.”
Về tình cảnh trớ trêu, “trên đe dưới búa” của một NGO độc lập tại Việt Nam, chị Vy viết:
“Dư luận viên thì chụp mũ chúng tôi là tổ chức ngoại vi của đảng này đảng khác… Nhiều người đấu tranh khác, vì thiếu thông tin, thì nghĩ chúng tôi là ‘quốc doanh’ vì ‘chưa thấy chúng tôi bị đàn áp gì cả…
Là một tổ chức bảo vệ nhân quyền, chúng tôi bị chính quyền cộng sản thù ghét vì họ nghĩ chúng tôi đang cố tập trung lực lượng xói mòn quyền lực độc tôn của họ. Là một tổ chức độc lập, chúng tôi bị các đảng phái, phe nhóm chính trị đả kích vì chúng tôi không nằm trong phạm vi chi phối và kiểm soát của họ.”
Quả là trong lòng chế độ cộng sản giai đoạn cuối, cả ở Việt Nam lẫn Trung Quốc, chuyện “dân sự” rất dễ bị biến thành “chính sự”, bị chính trị hóa bởi cả Đảng lẫn người ngoài Đảng hay chống Đảng.
—
Dù bị kiềm kẹp về chính trị, một xã hội dân sự giàu sức sống đang tạo được chỗ đứng
Đối nghịch với các ông trùm nhà máy và các xếp lớn cộng sản, vốn thường kết hợp ăn ý và tướng tá béo tốt, thì Tăng Phi Dương (Zeng Feiyang) chỉ có một thân hình gầy yếu. Năm nay 39 tuổi, anh Tăng làm việc trong một căn phòng bít bùng không cửa sổ ở Phiên Ngung, ngoại ô thành phố Quảng Châu, miền nam Trung Quốc, nơi anh điều hành một tổ chức phi chính phủ (NGO) có tên là Trung tâm Hỗ trợ Công nhân Nhập cư Phiên Ngung. Hơn chục năm qua, tổ chức của anh đấu tranh cật lực để bảo vệ quyền lợi công nhân các nhà máy ở Quảng Đông. Và cái giá phải trả là anh đã nhiều lần bị tống cổ khỏi nhiều căn phòng khác nhau, điện nước tại chỗ bị cúp, thường xuyên bị quan chức địa phương và bọn côn đồ tay sai quấy nhiễu. Đùng một cái, mùa thu vừa qua, anh nhận được cuộc điện thoại từ một quan chức vẫn quấy nhiễu mình. Anh Tăng kể lại: “Ông ta hỏi tôi có muốn đăng ký hợp thức hóa tổ chức phi chính phủ của tôi không. Tôi nghe mà giật cả mình.”
Trong ba năm qua, nhiều nhà hoạt động khác trong các NGO chưa đăng ký
cũng nhận được những cuộc điện thoại của chính quyền mời đăng ký tương
tự. Việc đăng ký NGO từng là một đề tài rất nhạy cảm, dù chỉ là điền
giấy tờ thuần túy. Cũng vì vậy mà việc nới lỏng luật lệ đăng ký quả là
đang báo hiệu một thay đổi lớn lao. Trung Quốc có hơn 500.000 NGO đăng
ký hợp pháp. Cũng cần thận trọng với con số này vì nhiều NGO chỉ là
những tổ chức bán chính thức hay đội lốt NGO để moi tiền nhà nước. Trong
khi đó, những tổ chức có thực chất muốn cải thiện đời sống người dân
thì hầu hết đều hoạt động trong các lĩnh vực không hề nhạy cảm về chính
trị. Hiện cũng có khoảng 1.500.000 NGO khác chưa đăng ký, và một số, như
NGO của anh Tăng, đang hoạt động trong các lĩnh vực mà nhà nước vẫn cho
là đáng ngại.
Các NGO chưa đăng ký đang gia tăng về số lượng và tầm ảnh hưởng. Họ
là biểu hiện của những lực lượng xã hội đang sôi sục từ bên dưới ngoi
lên trong một hệ thống nhà nước máy móc luôn muốn mọi sự phải đi từ trên
xuống. Rất có thể, những tổ chức đó chính là con đường để Đảng Cộng sản
điều hướng năng lượng và tài nguyên thuộc xã hội dân sự. Ngược lại,
cũng rất có thể các tổ chức đó là phương tiện để chính năng lượng kia
thử thách quyền lực của Đảng. Cũng vì hai tiềm năng trái ngược này mà
tính pháp lý của các NGO được xem là chuyện lớn. Bà Quách Hồng (Guo
Hong) thuộc Học viện Khoa học Xã hội Tứ Xuyên, tỉnh Thành Đô, gọi việc
nới lỏng luật lệ đăng ký cho NGO là “thực hiện một phần quyền tự do lập
hội”. Tương tự như việc nới lỏng kinh tế tự do vào đầu thập niên 1980 đã
mang lại những hiệu quả sâu rộng cho đời sống vật chất, bước tiến mới
nhất này cũng có thể mang lại những ảnh hưởng sâu sắc về mặt xã hội.
Thiểu số đáng kể
Những quy định mới về đăng ký chỉ được áp dụng cho một số loại NGO,
nhất là những NGO làm dịch vụ xã hội, hỗ trợ cho các đối tượng như người
nghèo, người già, người khuyết tật. Các NGO dấn thân vào vận động chính
trị sẽ tiếp tục bị soi mói nghi ngờ. Các NGO nhân quyền sẽ tiếp tục bị
cấm đoán, cũng như các hội đoàn hoạt động vì lý do tôn giáo, sắc tộc,
hay vì quyền của người lao động sẽ vẫn bị cấm. Nhưng, những gì vừa diễn
ra cho anh Tăng ở Quảng Châu kể trên cho thấy chính quyền đang tìm cách
làm việc với ít nhất là một số các tổ chức đang bênh vực công nhân, mà
hoạt động trước đây của họ rõ ràng là bị dán nhãn phá hoại.
Mãi cho đến năm 2012, bất kỳ NGO nào muốn đăng ký để có phép hoạt
động đều phải có một cơ quan nhà nước đứng ra làm chủ quản, thường là
một cơ quan đang hoạt động trong lĩnh vực tương tự như NGO. Điều này đảm
bảo cho nhà nước quyền kiểm soát chặt chẽ mọi NGO, mà Đảng thích gọi là
các “tổ chức xã hội” hơn (vì trong tiếng Trung, “phi chính phủ” nghe có
mùi như “phản chính phủ”). Các NGO quốc tế cũng chỉ được hoạt động tại
Trung Quốc khi tuân thủ các điều kiện nghiêm ngặt.
Điều vừa kể nghe có vẻ khắc nghiệt, nhưng thực ra, đây là một bước
cởi mở lớn so với cả một thời kỳ dài trước đó. Năm 1949, khi Đảng Cộng
sản lên nắm quyền, họ đã loại trừ bất cứ những gì chen vào giữa quan hệ
nhà nước và cá nhân, bất kể đó là các tôn giáo, nghiệp đoàn, hay tổ chức
độc lập các loại – không những thế, Đảng còn tìm cách phá nát giềng mối
gia đình truyền thống. Nói cách khác, điều mà các nước khác gọi là xã
hội dân sự đã bị loại trừ hoàn toàn khỏi Trung Quốc, ít nhất là cho tới
khi Mao Trạch Đông chết năm 1976. Những tổ chức duy nhất được phép hoạt
động là những đơn vị giả danh là không thuộc nhà nước. Những tổ chức này
có một cái tên nghe rất George Orwell [tác giả tiểu thuyết 1984]
là “GONGO” (tổ chức phi-chính-phủ do-chính-phủ điều hành –
government-operated non-govermental organizations), như Quỹ Phát triển
Thanh niên Trung Quốc, Quỹ Xóa đói Giảm nghèo Trung Quốc.
Rồi sau khi các cuộc biểu tình và đàn áp đẫm máu tại Quảng trường
Thiên An Môn năm 1989 diễn ra, các lãnh tụ Trung Quốc đã phải mở cho dân
một chọn lựa khác: Chỉ cần đứng ngoài chính trị là bạn có thể làm gần
như bất cứ gì bạn muốn. Tuy hầu hết những thứ tự do được phép nửa vời
kia đều thuộc lĩnh vực kinh tế, nhưng không gian dành cho hoạt động xã
hội cũng đã được mở rộng.
Dĩ nhiên, có những cấm kỵ lộ liễu. Sự sụp đổ của khối Xô-viết – mà
các nghiệp đoàn, giáo hội và tổ chức dân sự ở Ba Lan, Tiệp Khắc và các
nước khác góp phần tạo nên – đã càng củng cố suy nghĩ của giới lãnh đạo
Trung Quốc rằng phải cấm các NGO tiếp cận với những vấn đề chính trị,
hoặc những thứ có thể trở thành vấn đề chính trị. Tuy vậy, các NGO địa
phương, hầu hết là những tổ chức từ thiện với phạm vi hoạt động giới
hạn, vẫn được phép lớn mạnh trong một số lĩnh vực, với điều kiện họ phải
chấp nhận sự kiểm soát của nhà nước thông qua quy trình đăng ký. Các
NGO hoạt động bảo vệ môi trường và phòng chống HIV/AIDS là những NGO
trong hai lĩnh vực đầu tiên mà nhà nước có thể chịu đựng được. Tuy trên
thực tế, các NGO này đã phải đấu tranh kiên trì mới có được tự do hoạt
động như đang có, và nhà nước vẫn tiếp tục có nhiều chiêu trò quấy
nhiễu.
Không nới không xong
Sau giai đoạn kể trên, hành trình phát triển của các NGO không phải
lúc nào cũng thuận buồm xuôi gió. Năm 2005, bị đe dọa bởi các cuộc cách
mạng “màu” ở Ukraine, Georgia và Kyrgyzstan, lãnh đạo Trung Quốc đã siết
chặt các NGO, đặc biệt là với các NGO hoạt động tích cực hơn cả. Nhưng
trong những năm gần đây, một lần nữa kiểm soát chặt chẽ đã được nới
lỏng, phần lớn là do xã hội có nhiều khó khăn cần giải quyết. Tốc độ đô
thị hóa nhanh chóng và một xã hội đa dạng hơn hình thành cũng có nghĩa
Đảng không còn khả năng bao cấp cho mọi việc trong đời sống công dân như
họ đã từng làm, hoặc nghĩ mình có thể làm. Khi người dân giận dữ vì bất
mãn với những chính sách an sinh xã hội bèo bọt thì ổn định xã hội sẽ
gặp nguy và chế độ Đảng trị, vốn xây trên ổn định xã hội, cũng sẽ bị
thách thức. Việc trung ương đùn đẩy cho địa phương các trách nhiệm chăm
lo y tế, giáo dục và các chính sách an sinh xã hội khác cũng chẳng giải
quyết được gì, vì chính quyền địa phương không mặn mà hoặc cũng chẳng có
tiền để chi trả cho những công việc như thế.
Trong một thập niên vừa qua, sự kiện hàng loạt các NGO chưa đăng ký
nở rộ như nấm phải nói là đáng kinh ngạc. Một số được hình thành vì niềm
tin tôn giáo: Các bác sĩ theo đạo Thiên Chúa mở phòng khám từ thiện,
trám vào lỗ hổng của hệ thống y tế nhà nước, hoặc các nhóm Phật tử đứng
ra chăm sóc người già neo đơn. Các nhóm dân sự khác cũng có những hoạt
động phong phú, phụ huynh trẻ tự kỷ thì hình thành các hội tương trợ qua
internet, người quan tâm đến giáo dục thì mở website đăng địa chỉ
trường nghèo trên địa bàn thành phố, và kêu gọi mọi người khi đi qua
trường hãy ghé giúp đỡ bằng cách tặng sách vở bút giấy cho học trò.
Những hoạt động tự nguyện này cho thấy trong xã hội điều được gọi là “lý
tưởng” chưa hề mất đi mà vẫn sống mạnh trong lòng nhiều người, và đó
cũng là điều Đảng Cộng sản ngày càng hiểu ra và biết trân trọng. Theo
lời kể của ông Hà Kiện Vũ (He Jianyu) tại Trung tâm Nghiên cứu NGO thuộc
Đại học Thanh Hoa, Bắc Kinh, khi Đảng cử người đi điều tra về hoạt động
của các NGO thì họ nhận ra rằng “NGO không phải là hang ổ của những nhà
cách mạng muốn đạp đổ Đảng như họ thường nghĩ trước đây”.
Một cú hích quan trọng khiến NGO nảy nở tại Trung Quốc – gấp đôi so
với chục năm trước (xem biểu đồ) – dường như chính là cuộc động đất
khủng khiếp tại Tứ Xuyên năm 2008, làm chết 70.000 người. Hàng ngàn
người thiện nguyện đã tụ về Tứ Xuyên để giúp giải cứu nạn nhân. Người
dân bình thường tham gia các hoạt động này nhận ra được hiệu quả của
việc họ làm khi tự đứng ra tổ chức và tham gia cứu hộ. Bà Quách Hồng,
thuộc Học viện Khoa học Xã hội Tứ Xuyên nhắc đến ở trên, cho biết:
“Chúng tôi đều thấy các NGO hoạt động ra sao, và hiểu ra rằng họ làm
việc hiệu quả hơn nhiều lần so với chính quyền”. Chính quyền cũng đi đến
kết luận tương tự, và nhờ vậy đã cho thêm nhiều NGO đăng ký thông qua
các tổ chức nhà nước.
Đàng sau sự nảy nở của các NGO là sự trỗi dậy không thể kiềm chế của
tầng lớp trung lưu mới ở Trung Quốc. Giống như Đảng, giới trung lưu
muốn có ổn định xã hội. Nhưng một số thành phần trong giới trung lưu
cũng thực sự muốn có cơ hội mới để tham gia việc xã hội. Và các lãnh tụ
Đảng, hiện không còn bị ý thức hệ cộng sản trói chặt, dần nghiệm ra rằng
họ sẽ có lợi nếu biết cách sống chung với những công dân thích hoạt
động này, thay vì phải lo trấn áp họ. Giới lãnh đạo Đảng cho rằng: rất
có thể việc sống chung sẽ mở đường để xã hội ủng hộ chế độ, một việc mà
Đảng dù muốn cũng không còn sức để làm. Vì lý do này, chính quyền đang
nới lỏng luật lệ, không chỉ cho phép các NGO đăng ký mà không cần một cơ
quan nhà nước làm chủ quản đỡ đầu, mà còn khuyến khích họ ra đăng ký.
Kể từ năm 2011, đã có bốn loại hội đoàn được đăng ký thẳng, không
cần đỡ đầu, tại một số tỉnh thành, đó là: các hội đoàn thuộc lĩnh vực
công nghiệp, các tổ chức khoa học kỹ thuật, các hội từ thiện và các nhóm
làm dịch vụ xã hội. Cuối năm nay, những quy định tương tự được dự kiến
sẽ nhân rộng ra trên toàn quốc. Karla Simon, một học giả Mỹ, tác giả
cuốn Xã hội Dân sự tại Trung Quốc nói rằng số lượng các NGO có thể sẽ còn tăng gấp đôi chỉ trong một hai năm nữa, khi thủ tục đăng ký ngày càng nới lỏng.
Cũng đáng chú ý là những thay đổi này diễn ra vào lúc đàn áp chính
trị đang gia tăng cường độ, đàn áp cả những người chỉ đơn thuần kêu gọi
Đảng, vốn coi trời bằng vung, phải tuân thủ những điều khoản được ghi
trong Hiến pháp Trung Quốc (do chính Đảng Cộng sản Trung Quốc viết ra).
Kể từ khi Tập Cận Bình lên làm Tổng Bí thư Đảng năm 2012, nhà nước đã
không ngừng đàn áp những người có tư tưởng tự do. Vào cuối tháng 1/2014,
việc kết án ông Hứa Chí Vĩnh (Xu Zhiyong), một học giả tầm vóc, án tù
giam bốn năm, và các vụ quấy nhiễu liên tục những nhà hoạt động khác cho
thấy rằng: dù hoạt động ôn hòa và không chống Đảng quá đáng, những
người như ông Hứa vẫn không được Đảng chấp nhận. Sắp tới, việc kiểm soát
sẽ còn chặt chẽ hơn, vì ngày kỷ niệm 25 năm cuộc thảm sát Thiên An Môn
đang đến gần [4/6/1989-4/6/2014].
Đảng hầu như tin rằng họ có thể thúc đẩy NGO phát triển mà không
phải nới lỏng kiểm soát chính trị. Có lẽ niềm tin này là phiên bản mới
của một nguyên lý Lênin-nít cũ, một cú đổi màu mới của chú tắc kè toàn
trị cũ, một lớp vỏ ngụy trang thông minh được gọi là “chủ nghĩa độc tài
có tham khảo ý dân”. Hoặc, nói theo bà Jessica Teets thuộc Học viện
Middlebury Mỹ, thì chủ trương kia của Đảng sẽ dẫn đến một thực tế là chỗ
cho quyền lực thì còn nguyên, trong khi không gian cho bất đồng thì vẫn
bị kiềm hãm.
Nhưng, nhiều người làm việc cho các NGO lại nghĩ ngược lại. Họ cho
rằng: càng cho phép các hội đoàn xã hội dân sự được tự do bao nhiêu thì
lần hồi Đảng cũng sẽ phải thay đổi từ bên trong bấy nhiêu – đây đích thị
là “diễn biến hòa bình” mà các tay trùm bảo thủ trong Đảng ra sức chống
đối. Mặc dù những chuyển biến dẫn đến cải cách chính trị đúng nghĩa vẫn
chỉ cầm chừng, nhưng các nhà hoạt động vẫn cho rằng các luật lệ mới về
NGO là một phần của những đợt sóng ngầm có tên là đổi thay xã hội đang
bắt đầu xói mòn từ bên dưới dòng sông băng nghìn năm.
Từ “Đảng làm” đến “dân làm”
Mãi đến gần đây, Đảng mới nhận ra rằng NGO có một số ưu điểm mà Đảng
không hề có, đó là: NGO có ý tưởng phong phú, NGO có sự hiểu biết thấu
đáo về những vấn đề cụ thể tại địa phương vì đã trải qua nhiều kinh
nghiệm đau thương, và NGO được cộng đồng địa phương ủng hộ. Thật vậy,
giờ đây ít ai tin vào Đảng về bất cứ thứ gì, trong khi hầu hết mọi người
tin rằng các NGO có khả năng tiếp cận vấn đề với sự hiểu biết và nhạy
bén cần thiết. Chẳng hạn, NGO đối xử với những người dùng ma túy hoặc
gái giang hồ nhiễm AIDS như những nạn nhân của một vấn đề sức khỏe cần
được giải quyết với sự quan tâm thật lòng và tư vấn tế nhị, chứ không
xem họ như những kẻ có tội. Một kế hoạch của Đảng được trông đợi từ lâu
về đô thị hóa, vừa công bố vào tháng 3/2014 vừa qua, có nhắc đến nhu cầu
“kích hoạt năng lượng” của những NGO như vừa nói. Một trí thức Trung
Quốc còn nhận xét: Thách thức giờ đây có hai mặt, không mặt nào kém quan
trọng hơn mặt nào. Một mặt là làm sao giúp chính quyền biết cách chuyển
giao một số lĩnh vực của chính sách xã hội cho các NGO, và mặt kia là
làm sao giúp các NGO có thêm năng lực để hoạt động hiệu quả.
Lòng nhân ái đang quay trở lại như một sức mạnh xã hội, khi người
dân ngày càng có ý thức cao hơn. Hiện tượng này một phần được lý tưởng
tôn giáo thúc đẩy: Phật giáo và Lão giáo đang trong thời kỳ phục hồi
mạnh mẽ, hiện cũng có 80 triệu người theo Thiên Chúa giáo ở Trung Quốc,
rất nhiều người trong các tôn giáo kia muốn làm việc có ích cho xã hội.
Công việc từ thiện và làm việc phi lợi nhuận đang ngày càng trở nên phổ
biến. Một biên tập viên người Mỹ của tập san Báo cáo Phát triển Trung Quốc,
tập san có trụ sở tại Bắc Kinh chuyên viết về NGO, ông Shawn Shieh,
nhận xét rằng: Việc thiện nguyện và lòng nhân ái đã trở thành câu cửa
miệng của tầng lớp giàu có.
Dĩ nhiên, xã hội dân sự vừa thành hình còn đường dài phải đi. Vấn đề
lớn nhất là tìm được nguồn tiền để hoạt động. Một số chính quyền địa
phương đã đài thọ kinh phí trực tiếp cho các NGO. Chính quyền tỉnh Quảng
Đông đã cung cấp 466 triệu nhân dân tệ (75 triệu USD) cho các NGO vào
năm 2012; tỉnh Vân Nam cũng chi 300 triệu nhân dân tệ. Những con số này
dự kiến còn tăng nhiều. Tuy nhiên, mặc dù nhiều hội đoàn không còn cần
một cơ quản chủ quản bảo trợ, họ cũng được nhận tiền công chúng đóng
góp, nhưng lại không được phép quyên tiền công khai. Việc quyên tiền
hiện vẫn phải thông qua một GONGO trung gian phiền phức, điều này cũng
có nghĩa chính quyền vẫn kiểm soát được độ vươn xa của một NGO trong
quần chúng, và qua đó kiểm soát cả nguồn thu của họ. Tương tự, việc kiểm
soát các khoản tài trợ từ nước ngoài gần đây cũng bị thắt chặt hơn.
Càng kiểm soát cũng có nghĩa tham nhũng càng có cơ hội. Một số chính
quyền địa phương đã dựng lên các NGO trá hình để bòn rút những khoản
ngân sách mới. Trong khi các NGO thực chất lại hiếm khi nào nghe nói đến
các cuộc mời thầu cung cấp dịch vụ mà họ có thể tham gia. Những gói
thầu kia thường rơi vào những tổ chức tay trong, các tay trong này lại
ký hợp đồng triển khai dự án thông qua các công ty con để hưởng huê
hồng.
Tuy vậy, cũng như ở các nước, internet đang thay đổi mọi sự. Các
trang vi blog tương tự như Twitter ở Trung Quốc cho phép người cùng chí
hướng tụ lại với nhau và thu hút quần chúng ủng hộ cho một mục tiêu
chung. Hiện nay, người dân có thể khiếu nại về nhiều điều trên mạng mà
không bị xem là phá hoại, mặc dù vẫn có những giới hạn cần thận trọng,
chẳng hạn: bạn có thể gửi tin nhắn than phiền về nạn không khí ô nhiễm,
nhưng bạn sẽ khó phàn nàn về một nhà máy sai phạm, nếu nhà máy có quan
hệ mật thiết với một vị lãnh đạo nào đó. Những người khá giả thuộc tầng
lớp trung lưu cũng dùng các trang vi blog để bày tỏ sự giận dữ về những
vấn nạn như an toàn thực phẩm, khan hiếm nước sạch, cách đối xử với công
nhân nhập cư, tình hình giáo dục và y tế – tức những đề tài cốt lõi của
NGO. Tương tự, NGO nào dùng mạng internet để giúp quần chúng biết đến
công việc của họ thường dễ dàng thu hút những khoản đóng góp đáng kể, dù
họ không chủ động gây quỹ.
Giữa Bụt và ma
Câu chuyện xã hội dân sự đang hình thành không đơn thuần là câu
chuyện trắng đen tách bạch, mà có màu xám, ranh giới địch ta mờ nhoà và
thiện ác múa đôi, bên nào cũng cần thoả hiệp với bên kia để có đất sống.
Người hoạt động trong các NGO rất dễ bị cám dỗ thoả hiệp để được nhà
nước cấp tiền hoạt động. Ngược lại, một nhà ngoại giao phương Tây tại
Bắc Kinh lại cho rằng: nếu chấp nhận đi đôi với hệ thống thì ta có thể
làm được nhiều việc hơn nhiều.
Một tổ chức có tên là Chí Thành (Zhicheng), chuyên hỗ trợ pháp luật
cho người nghèo, là ví dụ điển hình cho khả năng đi đôi với hệ thống như
vừa nói. Tổ chức này được Đông Lệ Hoa (Tong Lihua), một luật sư xuất
thân quê nghèo, thành lập năm 1999, với mục đích ban đầu là bảo vệ quyền
lợi cho trẻ em nông thôn. Anh tạo ấn tượng tốt với quan chức địa phương
và thuyết phục được họ hỗ trợ. Sau đó, anh Đông chuyển qua tư vấn cho
công nhân bị quỵt lương. Anh cho biết: Quan chức chính quyền địa phương
vẫn đang để yên cho anh hoạt động, vì mặc dù hoạt động trong một lãnh
vực nhạy cảm, anh đang góp phần củng cố, chứ không phá hoại, ổn định xã
hội. Anh nói mục tiêu của mình là thúc đẩy những cải cách xã hội và pháp
luật từ bên trong hệ thống. Mặc dù đôi khi bị các nhà hoạt động khác
chê cười vì quá thân Đảng, anh Đông nói 99,9% việc mình làm là hoàn toàn
độc lập. Anh cũng nổi cáu khi được hỏi có phải là tay trong của chính
quyền hay không. Anh nói tổ chức Chí Thành đã tư vấn pháp lý miễn phí
cho 400.000 người, giúp họ truy lĩnh được những khoản lương còn thiếu và
đòi được các khoản bồi thường thương tật lao động, tổng số tiền đòi
được lên tới 400 triệu nhân dân tệ [khoảng 64 triệu USD].
Khác với NGO Chí Thành hoạt động trong lòng chế độ, NGO Ích Nhân
Bình (Yirenping) lại hoạt động ngoài luồng, đây là một NGO dấn thân, gồm
các luật sư tự đảm nhận các ca tố tụng có tính tiền lệ. Một trong những
ca gần đây liên quan đến một nữ sinh không được thi trung học toàn quốc
chỉ vì em bị mù. Ích Nhân Bình cũng giúp những bệnh nhân viêm gan siêu
vi B và AIDS bị mất việc chỉ vì mắc bệnh. Một trong các luật sư của tổ
chức, chị Hoàng Nhất Chi (Huang Yizhi) nói có lẽ họ sẽ không tìm cách
đăng ký chính thức cho Ích Nhân Bình. Giống như nhiều NGO khác không tìm
được cơ quan chủ quản đỡ đầu, hiện tổ chức này đang đăng ký dưới dạng
một doanh nghiệp. Cũng theo lời chị Hoàng, nếu đăng ký như một NGO, rất
có thể họ sẽ nhận được tiền của chính phủ, nhưng bù lại, họ sẽ phải giới
hạn mức độ dấn thân. Sự lưỡng lự này có vẻ phù hợp, vì họ đang rất thận
trong khi chọn các ca kiện tụng để theo đuổi, họ cũng chủ trương dấn
thân vào những vấn đề lớn hơn, như đòi hỏi công bằng xã hội, một đề tài
mà Đảng cho rằng thuộc phạm vi quan tâm của Đảng. Dĩ nhiên, họ phải thận
trọng, sao cho không chạm nọc đuôi rồng, không khiến nó nổi đoá quẫy
đuôi đập nát.
Không ở trong lòng cũng không nằm ngoài luồng như hai trường hợp trên
là anh Mã Quân (Ma Jun). Vốn là nhà báo, năm 1999 anh Mã cho phát hành
một cuốn sách rất đáng chú ý về môi trường, cuốn Khủng hoảng nước ở Trung Quốc.
Anh Mã điều hành Viện Công vụ và Môi trường (IPE), một tổ chức hợp
pháp. Cũng giống như ông Đông nói trên, anh Mã nhìn nhận rằng sự hợp tác
với chính quyền là cần thiết. Anh nói “Chúng ta đều đi chung thuyền, và
không ai muốn thuyền lật.” Nhưng anh lại không hợp tác nhiều với các
GONGO quốc doanh. Khi đang có quá nhiều vụ biểu tình vì vấn đề môi
trường, rõ là Đảng hiện ngày càng lo lắng về các cuộc vận động xanh.
Trong khi đó, anh Mã lại đang ở vị trí tiên phong trong việc phối hợp
hoạt động giữa các NGO liên tỉnh, một điều cấm kỵ khác của Đảng. Đảng
luôn e ngại hiện tượng những người cùng chí hướng có cùng một mục tiêu
lại có thể liên kết với nhau trên phạm vi cả nước. Vì điều này mà các
NGO chưa được phép đăng ký mở chi nhánh tại các tỉnh thành khác nhau.
Hiện IPE là một phần của mạng lưới gồm 50 nhóm bảo vệ môi trường được
gọi là Liên minh Chọn lựa Xanh, một liên minh có khả năng lên tiếng như
một tổ chức duy nhất. Có thể nói anh Mã đang đi dây, điều đáng ngại là
dây lơ lửng có thể rung lắc mạnh. Nếu như vài năm trước chính quyền ca
ngợi ông Hứa Chí Vĩnh, rồi gần đây kết án ông bốn năm tù như trên đã
nói, thì điều gì có thể xảy ra với anh Mã, người bây giờ cũng đang được
họ ca tụng?
Một vế khác của câu chuyện là chính quyền cũng đi hàng hai trong
cách họ ứng xử với các NGO. Tháng 7/2013, Bộ Môi trường đã tổ chức cuộc
hội thảo tại Bắc Kinh và lần đầu tiên có mời những hội đoàn như của anh
Mã tham dự. Mười năm trước thì việc này quả là điều không tưởng. Theo
lời kể của một người tham dự, và cho rằng đó là một hội thảo gây chấn
động, thì quan chức chính quyền đã khuyến khích các NGO mạnh dạn “đối
đầu với các thế lực mạnh” – tức những nhóm lợi ích cấu kết chặt chẽ
trong vùng. Tuy chấn động như vậy, nhưng cùng lúc, chính quyền vẫn có
những nước cờ nhằm hạn chế khả năng của các NGO bảo vệ môi trường trong
việc kiện các chính quyền địa phương ra toà. Cũng có một tài liệu Đảng,
gọi là Tài liệu Số 9, được phổ biến tới mọi phòng ban các cấp năm 2013,
tố cáo các NGO là đang tìm cách làm nảy nở các “lực lượng chống Trung
Quốc”. Biên tập viên Shawn Shieh gọi tình trạng này là tình trạng hai
mặt kiểu “tâm thần phân liệt”. Ông Tăng Phi Dương, nhà hoạt động bênh
vực người lao động nhắc đến ở đầu bài, cũng nói rằng mặc dù được mời
đăng ký NGO của mình, ông vẫn bị quấy nhiễu như thường.
Khả năng đi hàng hai của Đảng còn nằm ở chỗ họ có thể siết chặt hoạt
động của NGO sau khi cho nới lỏng một thời gian. Giáo sư Trần Kiện Dân
(Chan Kin-man) thuộc Trung tâm Nghiên cứu Xã hội Dân sự thuộc Đại học
Trung văn Hongkong cho rằng các NGO tuy bùng nổ về số lượng nhưng ảnh
hưởng lại không nhiều. Ông cũng lập luận rằng phạm vi hoạt động của xã
hội dân sự thực ra đang bị thu hẹp. [Giáo sư Dân cũng là nhà hoạt động
vì dân chủ cho HK, so với tự do rộng rãi trước năm 1997, khi HK được Anh
trả về TQ, không gian dân sự tại HK đúng là đang hẹp dần]. Một số biểu
hiện của việc đàn áp chính trị, chẳng hạn như luật chống tung tin đồn,
có vẻ như khẳng định lập luận của giáo sư Dân. Tuy nhiên, các quan sát
viên khác lại phản biện rằng không nhất thiết cứ phải đối đầu với chính
quyền mới có phạm vi hoạt động rộng hơn, mà phạm vi hoạt động rộng hơn
có được nhờ thương lượng với chính quyền vẫn là khoản không gian có giá
trị. Trong khi đó, nhiều người khác cũng thấy rằng sự phân biệt của Đảng
giữa các NGO dịch vụ xã hội và NGO dấn thân sẽ nhoà dần. Một nhân viên
NGO nước ngoài ở Bắc Kinh nói “Không thể nào làm dịch vụ xã hội cho
người già mà lại không trở nên người dấn thân vận động để đòi những
quyền lợi lớn hơn cho người già.”
Đi về đâu, hỡi Hoa?
Một số nhà hoạt động trong các NGO lo rằng khi họ để cho bản thân bị
chính quyền điều hướng là họ đang vô tình củng cố quyền lực độc tài của
Đảng Cộng sản, vì họ đang góp phần giúp Đảng giải quyết những vấn đề
lớn nhất về quản lý xã hội. Vị hội trưởng người Trung Quốc của một NGO,
hoạt động trong lĩnh vực nhạy cảm là tài trợ và giúp đỡ những công nhân
bị thương tật lao động, kể rằng bạn bè ông bảo: Sao không cứ để cho hệ
thống cộng sản “mục ruỗng rồi sụp đổ” thay vì cứu vãn nó. Điều đáng nói
là ngay khi NGO của ông được công chúng quan tâm, thông qua bài viết
trên các blog, thì chính quyền đã cung cấp vài triệu nhân dân tệ để hỗ
trợ công việc họ đang làm. Ông nói “Khi mình tạo được điểm nhấn cho một
vấn đề gì đó thì chính quyền sẽ phải nhập cuộc thôi.”
Không rõ là Đảng có thật lòng tin tưởng xã hội dân sự hay không.
Nhưng rõ là Đảng xem các NGO như công cụ hữu dụng để đạt mục đích riêng.
Nhưng khi chính trị từ trên xuống không giải quyết được những vấn đề xã
hội từ dưới lên, và khi có một tầng lớp trung lưu mới muốn tham dự việc
xã hội nhiều hơn, thì việc gia tăng vai trò cho xã hội dân sự là điều
không thể né tránh. Vì vậy, có thể nói một hợp đồng ngầm đã được hình
thành giữa Đảng và xã hội dân sự, trong đó hai bên đều sẵn sàng thoả
hiệp để đạt được các mục tiêu ngắn hạn, và cùng lúc cả hai đều hy vọng
tương lai sẽ diễn ra theo hướng có lợi cho mình.
Những cấm đoán và bất mãn vẫn còn đầy dẫy. Những thay đổi trong luật
lệ đăng ký NGO sẽ chỉ có tác động chậm chạp đối với đời sống hàng ngày
của thường dân Trung Quốc. Bên cạnh đó, những vấn đề xã hội và tài chính
có thể sẽ còn tăng gấp bội, làm vô hiệu hoá bất cứ nỗ lực nào nhằm xây
dựng một xã hội dân sự lớn mạnh hơn. Tuy vậy, bằng cách của mình, các tổ
chức phi chính phủ NGO đang bắt đầu trở thành chất keo kết dính xã hội
lại với nhau, vào lúc nhà nước thì thoái lui, cấu trúc gia đình thì xáo
trộn và những giềng mối quan hệ giữa người với người trong xã hội đang
bị giằng xé đến độ có thể rách toạc. Các NGO hiện nay đang được một tầng
lớp những người Trung Quốc trung lưu mới ủng hộ, họ là những người có
cuộc sống khá giả hơn đại đa số và có ý thức rõ ràng về quyền hạn của
mình. Đảng sẽ không thể dễ dàng tiếp tục hất ngược họ trở về đất đen
được nữa.
Nguồn: “Beneath the Glacier”, The Economist, 12/4/2014, tường trình từ Bắc Kinh, Thành Đô, Quảng Châu. Các ghi chú trong ngoặc vuông là của người dịch.
Bản tiếng Việt © 2014 Phan Trinh & pro&contra
