Cách đây gần hai mươi năm, có lần một anh bạn thân bỗng nhiên hỏi tôi:
“Theo mày thì từ “nhân dân” dịch ra tiếng Anh là gì?”
“People”, tôi đáp.
“Mày ngu thật. Tao không ngờ mày ngu thế. Mày học môn gì cũng giỏi,
ngoại ngữ cũng giỏi, nhưng nhận thức về xã hội ngu thật…” Anh bạn tôi
làm một thôi một hồi. Tôi ngạc nhiên đến mức không phản ứng gì.
Một lúc sau tôi mới nói:
“Nhưng đây là chuyện ngữ nghĩa. Chuyện tra từ điển. Tao tra thì thấy từ “people” nó ghi là “nhân dân” hoặc là “người”…”
“Thế thì mày mới ngu. Mà bây giờ thì tao nghi ngờ cả khả năng ngoại
ngữ của mày nữa. Nghĩa của một từ không thể tra từ điển mà đã hiểu đúng
được. Phải xem thực tế người ta dùng như thế nào.”
Tôi im lặng lắng nghe.
“Vậy theo mày trong tiếng Việt, người ta thường dùng từ “nhân dân” với nghĩa gì?” Anh bạn tôi hỏi tiếp.
“Thì có hai nghĩa chính. Một là tập hợp mọi người trong một quốc gia,
tức là gần như đồng nghĩa với từ “dân tộc”. Hai là tập hợp những người
không nằm trong guồng máy thống trị. Nhưng người ta hay dùng với nghĩa
thứ hai hơn, và thường gọi tắt là “dân”.”
“Tạm được. Mày nói khá đúng đấy. Người ta hay dùng từ “dân” thay cho
“nhân dân”, và ngụ ý đó là tất cả những người không có chức quyền. Như
vậy, chỉ riêng việc dùng từ này đã cho thấy người ta chia xã hội thành
hai loại. Dân và vua quan…”
“Thì ở đâu mà chẳng thế. Dân và vua quan. Thống trị và bị trị. Có nhà nước là có sự phân biệt đó. Chẳng lẽ bên Mỹ không có?…”
“Khoan hãy bàn bên Mỹ. Nói chuyện ở ta đã. Chính vì có sự phân biệt
vua quan với dân, mà vua quan nếu không được dân nuôi hoặc thậm chí bị
dân chống lại thì chết, nên người ta phải làm cái gọi là “dân vận”, thực
chất là lừa phỉnh dân. Bọn đó làm ra vẻ chính họ mới là người đem lại
quyền lợi cho dân. Vì thế nên mới có cụm từ “chăm lo cho dân”. Đây là
cụm từ khốn nạn nhất trên đời…”
“?…”
“Không biết người khác thế nào, mày thế nào, chứ tao thì tao “éo” cần
thằng nào chăm lo cho tao. Tao muốn ăn, mặc, chi tiêu cho mọi nhu cầu
bằng những đồng tiền do tao làm ra, do tao bỏ công sức ra mà có. Kể cả
người ta chăm lo cho tao thật, tao cũng đếch cần và không muốn. Ăn của
kẻ khác thật, đã là nỗi nhục. Đằng này lại còn mang tiếng được chăm lo
nhưng thực chất là phải è cổ ra nuôi cái bọn “chăm lo” cho mình. Nhục
chồng lên nhục… Khổ và nhục. Khi đã thừa nhận, dù là tự giác hay miễn
cưỡng, là mình đang chịu ơn người khác, nhất là kẻ cầm quyền, thì nó bảo
gì cũng phải nghe theo. Chống lại là chết.”
“Thì biết thế, nhưng làm gì được?”
“Làm gì thì chẳng làm gì được. Thế nên tao chỉ ước giá mà đất nước
này cắt ra được một khoảnh riêng cho những người không cần ai chăm lo,
thì tao sẽ là thằng đầu tiên đến đó ở. Còn ai muốn được “các bác ấy”
chăm lo thì cứ ở lại với các bác ấy. Các bác ấy thương dân lắm. Bác Y,
bác Z gì đó đã nói rồi: “Cái gì có lợi cho dân thì các đồng chí làm. Cái
gì có hại cho dân, các đồng chí đừng làm.” Xúc động quá còn gì! Mày
chắc cũng ở lại theo các bác suốt đời?” Anh bạn tôi nói và nhìn xoáy vào
mắt tôi với vẻ giễu cợt.
Im lặng một lúc, rồi tôi nói:
“Nhưng quay lại chuyện ngữ nghĩa, tao thấy trong từ điển nó cũng ghi
từ “people” có một nghĩa là “thần dân”, “những người không có chức
quyền” đấy chứ.”
“Đúng thế. Nhưng đó không phải là cái nghĩa chính. Vấn đề là người ta
hay dùng với nghĩa nào. Tao đọc sách báo tiếng Anh, của bọn Anh, bọn
Mỹ, nghe các phát biểu của bọn tổng thống, thủ tướng các nước đó, rồi
xem phim, vân vân, chẳng bao giờ thấy xuất hiện cụm từ “chăm lo cho
dân”, không bao giờ thấy tổng thống Mỹ nói với các quan chức Nhà Trắng
“Các ông phải chăm lo cho dân.” Còn khi một quan chức nói: “phấn đấu vì
nhân dân Mỹ” thì cái cụm từ “nhân dân Mỹ” này, “the American people” hay
đơn giản là “the American”, ngụ ý toàn bộ những người có quốc tịch Hoa
Kỳ, bất kể họ có chức tước hay không. Vì vậy, khi ông Clinton nói làm
việc gì đó vì nhân dân Mỹ, ông ấy cũng ngụ ý là chính ông ấy và các quan
chức Nhà Trắng cũng được hưởng thành quả.
Đấy, khác nhau ở chỗ ấy. Tổng thống làm việc vì mọi người và vì chính
mình, nên ông ta nhiệt tình. Còn ở ta, các bác ấy chỉ chăm lo cho dân,
tức là dân thường thôi, bản thân mình chẳng được hưởng lợi lộc gì, nên
lâu lâu rồi các bác ấy cũng mệt, thỉnh thoảng lại phải giấu giấu giếm
giếm “đánh quả” cho mình. Rồi đến lúc hoạt động chính là giấu giấu giếm
giếm… Cho nên vì “phục vụ nhân dân” mà các bác ấy mới suy thoái đạo đức.
Ở bên tư bản, thậm chí đôi khi tao thấy ngược lại, nguyên thủ nước tư
bản nói họ mang ơn những người nông dân nuôi họ, làm ra bánh mỳ cho họ
có cái ăn.
Và điều quan trọng là họ hầu như không phân biệt những người có chức
với dân thường. Tổng thống với nông dân là bình đẳng. Hết làm quan thì
lại làm dân thường, nên trong não trạng của họ không có khái niệm họ là
loại người khác dân thường. Ở các nước Bắc Âu thì thậm chí thủ tướng tự
lái xe, tự nấu ăn, không thì bảo vợ hoặc chồng nấu cho. Họ quan niệm làm
quan là một nghề, như bao nghề khác. Ăn lương và làm tròn bổn phận. Bổn
phận của những kẻ xài tiền thuế của người lao động, xài tài nguyên quốc
gia. Quan chức không phải là “cha mẹ dân”, mà chính quan chức cũng là
những người dân. Họ khác ta ở chỗ đó. Và tao tin rằng ở Bắc Âu không ai
dùng từ “dân” để chỉ những người không có chức tước trong guồng máy
quyền lực.
Đương nhiên, khi tiếp xúc với quyền lực và tiền công, đa số quan chức
dễ sinh lòng tham. Nhưng ở nước họ có những cơ chế để ngăn chặn lòng
tham và sự phát triển của nó…”
Câu chuyện đó đã xảy ra cách đây gần hai mươi năm. Lúc đó tôi không
giận bạn tôi, nhưng thầm nghĩ anh ta hơi cực đoan. Nhưng càng nhìn đời
và ngẫm nghĩ sự đời, tôi càng thấy anh bạn tôi thật có lý.
Giá mà mình được tự chăm lo mình. Trong một nhà nước mà chính quyền
chỉ làm đúng những gì pháp luật quy định. Nếu nó không làm thì mọi người
có quyền đòi nó, buộc nó phải làm. Đòi, và buộc, chứ không phải xin! Và
đừng ai phải nghĩ quá nhiều đến chăm lo cho dân. Đừng ai cướp đi của
dân thường cái quyền được tự lo.
NGUYỄN TRẦN SÂM
