Cải cách luật đất đai ở Việt Nam - thay đổi lớn hay chắp vá nhỏ nhặt?

Nguồn: Diễn đàn Đông Á

Diên Vỹ chuyển ngữ

Chính quyền Việt Nam hiện đang xem xét hơn sáu triệu hồi đáp từ dân chúng đối với đề xuất sửa đổi Luật Đất đai.

Đa số những phản hồi đều liên quan đến việc cưỡng chế đất đai của quan chức cấp tỉnh, vốn đã tăng lên một cách mạnh mẽ kể từ khi luật này được tiến hành vào năm 2003.

Trong thập niên qua, diện tích đất đai tịch thu từ nông dân đã đạt đến một triệu héc ta, lớn hơn rất nhiều so với 810 nghìn héc ta được phân bố vào thời kỳ cải cách ruộng đất trong những năm 50. Hiện tại những vụ tịch thu đất chiếm hơn 30% tổng số những tranh chấp đất đai khiếu nại lên chính quyền và toà án.

Kể từ khi luật này được áp dụng, chính quyền trung ương tiếp tục tăng giá đền bù lên gần với giá thị trường. Các chính quyền cấp tỉnh hiện bắt buộc phải trả ở mức “gần với giá sang nhượng đất sử dụng trong thị trường địa ốc”. Những nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới cho thấy thậm chí trong tình hình thị trường nhà đất đang đi xuống, giá đất vẫn cao hơn nhiều so với giá đền bù. Nhưng chính quyền còn phải đối diện với một trở ngại nghiêm trọng hơn. Việc thảo luận rộng rãi trong quần chúng về nạn cướp đất không chỉ làm tăng nỗi phẫn nộ đối với những lợi nhuận khổng lồ mà giới đầu tư và quan chức hối lộ kiếm được từ việc chuyển mục đích sử dụng đất mà còn giúp người nông dân trang bị cho mình những thủ thuật nhằm tăng quyền mặc cả của họ.

Hàng loạt những biện pháp nhằm xoa dịu giới nông dân và giảm nhiệt từ những vụ tranh chấp đất đai đã được thảo luận trong nội bộ đảng và được đề cập rộng rãi hơn trong giới truyền thông nhà nước cũng như ở những trang blog không chính thức. Uỷ ban chuyên trách sửa đổi hiến pháp đã bác bỏ những đề xuất mạnh mẽ nhất - đó là việc thừa nhận quyền sở hữu tư nhân. Mặc dù các Luật Đất đai năm 1993 và 2003 đã công nhận việc các cá nhân có thể bán, thế chấp và chuyển quyền thừa kế đất đai, nhà nước vẫn giữ quyền tối thượng về việc sử dụng đất cá nhân. Các nhà cải cách hy vọng rằng quyền sở hữu tư nhân về đất đai sẽ gửi một thông điệp rõ ràng đến giới quan chức rằng sức mạnh lợi ích tư hữu của người dân có thể chống lại cả thế giới, trong đó có nhà nước.

Hai đề xuất sửa đổi luật đất đai hiện đang được thảo luận trước kỳ họp Quốc hội vào tháng Năm 2013.

Một đề xuất nhắm vào việc hạn chế đặc quyền của nhà nước mà không phải thừa nhận quyền tư hữu cá nhân. Hiện tại, các quan chức sử dụng quyền “trưng dụng” đất canh tác. Quyền lực đặc biệt này xem quyền sử dụng đất tư nhân là những tờ giấy phép mà chính quyền có thể tuỳ nghi bãi bỏ. Những đề nghị thay đổi Luật Đất đai 2003 nhắm vào việc thay thế những quyền lực này bằng việc “thu hồi có bồi thường”, một chính sách giúp đưa việc tịch thu đất đến gần hơn với nguyên tắc của phương tây về quyền trưng thu của chính phủ bằng cách thừa nhận rằng các quyền sở hữu tài sản hiện hữu chỉ có thể được tịch thu qua bồi thường.

Đề xuất thứ hai nhằm vào việc tước đi của nhà nước quyền cưỡng chế đất đai với mục đích phát triển kinh tế xã hội tư nhân, điều này sẽ tấn công trực diện vào nguồn gốc của nạn tham nhũng đất đai. Hiện tại nhà nước có thể tịch thu quyền sử dụng đất cho những mục đích kinh tế xã hội như các khu công nghiệp và chung cư do tư nhân tài trợ cũng như các mục đích công cộng như cơ sở hạ tầng giao thông và bệnh viện. Đa số những vụ trưng thu đất phức tạp nhất đều liên quan đến việc ẩu đả bạo động với công an, ví dụ như dự án chung cư Golden Hills ở Đà nẵng và công trình Eco-Park Văn Giang gần Hà Nội đều liên quan đến đất đai trưng thu để tư nhân phát triển. Một nghiên cứu mới đây của Ngân hàng Thế giới cho thấy nạn câu kết tham nhũng giữa giới xây dựng tư nhân và các quan chức nhà nước là nguyên nhân của vô số những sai phạm nghiêm trọng trong các tranh chấp về quản lý đất đai. Điều khiến các nhà quan sát ngạc nhiên là chính quyền - vốn thường liên quan chặt chẽ đến những vụ tranh chấp đất đai - lại ủng hộ việc bãi bỏ quyền cưỡng chế đất cho tư nhân xây dựng. Nhưng Nguyễn Văn Giàu, Chủ tịch Uỷ ban Kinh tế Quốc hội đã kiên quyết phản đối đề xướng này. Ông cho rằng cần có những quyền lực này để bảo đảm việc xây dựng các khu công nghiệp và cơ sở hạ tầng liên quan - một quan điểm phản ánh quyết tâm một mực của đảng đối với việc phát triển kinh tế và công nghiệp hoá đất nước. Vào tháng Năm Quốc hội sẽ quyết định sẽ ủng hộ một trong hai đề xuất trên.

Trong lúc ấy, cuộc tranh luận cho đến nay cho thấy rằng quan điểm của đảng về luật đất đai đã tiếp tục chuyển hướng từ khái niệm xã hội chủ nghĩa “nhân dân làm chủ, nhà nước quản lý” sang một khái niệm tư hữu hơn đối với quyền lợi sở hữu cá nhân. Mặc dù quyền sở hữu đất tư nhân đã bị loại bỏ vì lý do tư tưởng, chính quyền cũng đang sẵn sàng củng cố quyền lợi pháp lý của những người sử dụng đất - một cải cách mà trên lý thuyết có thể giúp nông dân trong cuộc đấu tranh với quan chức nhà nước và giới đầu tư tư nhân tham lam. Các quan chức chính quyền cũng có vẻ chịu từ bỏ quyền cưỡng chế đất nông nghiệp để giao cho giới đầu tư tư nhân - nguyên nhân của nhiều trường hợp tranh chấp đất đai đầy phức tạp. Điều vẫn chưa giải quyết được là sự thiếu vắng các cơ quan độc lập, ví dụ như toà án, có thiện ý và khả năng để hiệu lực hoá quyền sử dụng đất tư nhân trước nhà nước.