Phan Trinh dịch
Trật tự thế giới hậu Xô-viết hẳn là không hoàn hảo, nhưng thứ trật tự Vladimir Putin đang muốn áp đặt rõ là tệ hơn nhiều.
Tuần rồi, Vladimir Putin bảo Quốc hội Nga rằng: “Trong tâm tư người
dân, Krym mãi là một phần không thể tách rời Nga.” Và thế là Putin đã
sáp nhập bán đảo Krym vào Nga với tốc độ và cách làm hiệu quả đến chóng
mặt, với sự hậu thuẫn của đa số áp đảo qua trưng cầu dân ý. Putin gọi đó
là thắng lợi của trật tự, của chính danh, và là một đòn đau đánh vào
bàn tay thập thò can thiệp từ phương Tây.
Nhưng, coi vậy mà không phải vậy, Putin không đại diện cho trật tự mà
đại diện cho bất ổn và đấu đá. Việc đầu tiên Putin làm để đặt nền móng
cho trật tự mới là vẽ lại đường biên giới dựa trên những lý lẽ tuỳ tiện,
những lý lẽ rất dễ bị lợi dụng để thổi bùng ngọn lửa tranh chấp lãnh
thổ tại hàng chục nơi khác trên thế giới. Thêm nữa, dù hầu hết người
Krym muốn theo Nga, cuộc trưng cầu dân ý vừa rồi cũng chỉ là một trò hề.
Hành xử của Nga gần đây thường được dư luận gán cho một cách phiến diện
rằng đó là khởi đầu cho một cuộc chiến tranh lạnh mới giữa Nga và Mỹ.
Thực ra, hành xử đó đặt ra một đe doạ rộng lớn hơn, và là đe doạ cho bất
cứ quốc gia nào ở bất cứ đâu, vì Putin vừa ngang nhiên lái xe tăng, cán
bừa rồi ngồi chồm hổm trên trật tự thế giới hiện có.
Đất mẹ xiết vào lòng
Chính sách đối ngoại thường đi theo chu kỳ. Chế độ Xô-viết sụp đổ mở
đường cho một thập niên thống trị vô đối của Mỹ và sự khẳng định rình
rang những giá trị Mỹ. Nhưng thế giới “duy ngã độc tôn” này, được thổi
phồng lên bằng sự ngạo mạn vô lối của George Bush, đã phải hụt hơi ngạt
thở trong khói bụi từ cuộc chiến Iraq. Từ đó, Barack Obama đã tìm cách
đưa ra một đường lối đa phương hơn, có người có ta hơn, xây dựng trên
niềm tin rằng Mỹ có thể đứng chung chiến tuyến với các nước khác để
đương đầu với những vấn nạn chung và để cùng nhau cô lập kẻ ác. Đường
lối này thất bại thảm hại tại Syria, nhưng vẫn có dấu hiệu cho thấy hiệu
quả khi áp dụng tại Iran. Tuy ảnh hưởng đã giảm nhưng phải nói rằng
chính uy thế của Mỹ đã giúp cho đường hàng hải thế giới vẫn còn thông
thoáng, các biên giới còn được tôn trọng và luật pháp quốc tế hầu hết
được tuân thủ. Xét ở mức độ đó thì trật tự hậu Xô-viết rõ là có ý nghĩa
của nó.
Nhưng Putin đang phá huỷ trật tự này. Ông cố khoác cho việc sáp nhập
Krym chiếc áo luật pháp quốc tế, chẳng hạn như lập luận rằng việc loại
bỏ chính quyền ở Kiev vừa qua khiến ông không còn bị trói buộc bởi thoả
ước đảm bảo sự vẹn toàn lãnh thổ Ukraine, một thoả ước Nga đã ký năm
1994 khi Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân. Nhưng luật pháp quốc tế chỉ có
nghĩa khi chính quyền đến sau thực thi những quyền hạn và trách nhiệm
được chính quyền trước trao lại. Chưa hết, Putin còn viện dẫn nguyên lý
rằng phải bảo vệ “đồng bào” mình – tức tất cả những ai ông tự tiện gọi
là người Nga – bất chấp họ đang ở đâu. Chưa hết, chứng cớ một đường
miệng lưỡi một nẻo, Putin còn chối bay chối biến rằng binh lính mang
quân phục không phù hiệu nắm quyền kiểm soát tại Krym không phải là lính
Nga. Sự kết hợp quái gở của hai vế, một bảo vệ và một dối trá, quả là
thứ công thức phù thủy dễ dùng để can thiệp vào bất cứ quốc gia nào có
sắc dân thiểu số cư ngụ, không cứ là người Nga.
Khi rêu rao những chuyện ngụy tạo trắng trợn về bọn phát xít ở
Ukraine đe doạ Krym, Putin đã xem thường nguyên tắc rằng: sự can thiệp ở
nước ngoài chỉ nên dùng như biện pháp cuối cùng trong trường hợp có đại
họa. Putin biện minh bằng cách viện dẫn vụ NATO đánh bom Kosovo năm
1999 như tiền lệ. Nhưng cần biết rằng vụ NATO can thiệp vào Kosovo chỉ
diễn ra sau khi có bạo động dữ dội và Liên Hiệp Quốc đã phải bó tay sau
bao nhiêu nỗ lực bất thành – và bất thành cũng vì Nga cản trở. Ngay cả
trong trường hợp này, Kosovo cũng không như Krym bị sáp nhập lập tức,
Kosovo chín năm sau đó mới ly khai.
Trật tự mới kiểu Putin, tóm lại, được xây dựng trên chính sách thôn
tính phục thù, sự trắng trợn xem thường sự thật, và việc bẻ cong luật
pháp cho vừa vặn với những gì kẻ nắm quyền lực mong muốn. Trật tự kiểu
đó có cũng như không.
Buồn thay, quá ít người hiểu điều này. Rất nhiều quốc gia bực bội với
vị thế kẻ cả của Mỹ và với Châu Âu thích lên lớp dạy đời. Nhưng rồi họ
sẽ thấy trật tự mới kiểu Putin còn tệ hại hơn nhiều. Các quốc gia nhỏ
chỉ có thể phát triển tốt trong hệ thống luật lệ công khai minh bạch dù
chưa hoàn hảo. Nếu giờ đây nguyên lý mạnh được yếu thua lên ngôi thì họ
sẽ có rất nhiều điều phải sợ, nhất là khi phải đối phó với một cường
quốc khu vực hay gây hấn bắt nạt. Trong khi đó, các quốc gia lớn hơn,
đặc biệt là các cường quốc đang lên trong thế giới mới, tuy có ít nguy
cơ bị bắt nạt, nhưng không phải vì thế mà một thế giới vô chính phủ
trong đó không ai tin ai sẽ không có tác động xấu với họ. Vì nếu ý nghĩa
của các thỏa ước quốc tế bị chà đạp, thì Ấn Độ chẳng hạn sẽ rất dễ bị
cuốn vào cuộc xung đột vũ trang với Trung Quốc vì vùng đất tranh chấp
Arunachal Pradesh hoặc Ladakh. Cũng vậy, nếu việc đơn phương ly khai
được chấp nhận dễ dàng, thì Thổ Nhĩ Kỳ chẳng hạn sẽ rất khó thuyết phục
sắc dân Kurds trong nước mình rằng tương lai của họ sẽ tốt hơn khi họ
chung tay xây dựng hòa bình. Tương tự, Ai Cập và Ả Rập Saudi cũng muốn
tham vọng khu vực của Iran bị kiềm chế, chứ không phải được thổi bùng
lên nhờ nguyên lý cho rằng người ngoài có thể can thiệp để cứu giúp sắc
dân thiểu số Hồi giáo Shia sống khắp vùng Trung Đông.
Ngay Trung Quốc cũng cần nghĩ lại. Về mặt chiến thuật, có thể nói
Krym đã đưa Trung Quốc vào tình thế khó ăn khó nói. Vì một tiền lệ về ly
khai sẽ là lời nguyền rủa đen đủi, trong khi Trung Quốc hiện có Tây
Tạng đang muốn ly khai; ngược lại, nguyên lý thống nhất đất nước lại là
bất khả xâm phạm, trong khi Trung Quốc hiện có Đài Loan chưa thể thống
nhất. Tuy vậy, về mặt chiến lược, quyền lợi của Trung Quốc rất rõ ràng.
Nhiều thập niên qua, Trung Quốc tìm cách trỗi dậy trong hòa bình và lặng
lẽ, tránh né một cuộc xung đột như nước Đức hung hăng đã kích hoạt
chống lại nước Anh vào thế kỷ 19 để cuối cùng kết thúc trong chiến
tranh. Nhưng, hoà bình trong thế giới của Putin lại là điều khó thành,
vì bất cứ thứ gì cũng có thể trở thành cái cớ để động thủ, và bất cứ sự
gây hấn tưởng tượng nào cũng có thể dẫn đến một màn phản công.
Hành động trước hay trả giá sau
Đối với Obama, đây là giờ phút quyết định: Obama phải thực sự lãnh
đạo, thay vì chỉ hợp tác. Nhưng Krym không chỉ là việc của Mỹ, mà còn là
của cả thế giới. Với những tai họa nhãn tiền, phản ứng của các nước đến
nay nói chung đều yếu và manh mún. Trung Quốc và Ấn Độ hầu như chỉ đứng
bên lề. Phương Tây thì áp đặt cấm vận visa và phong tỏa tài sản của một
số phần tử Nga. Nhưng những phần tử bị nhắm tới thì lại coi đó là huy
hiệu của danh dự.
Ít nhất, việc trừng phạt cũng cần bắt đầu cứng rắn hơn, vượt ngoài dự
kiến hơn. Phong tỏa tài sản có thể tác động mạnh, vì như vụ cấm vận
Iran trước đây cho thấy, giới tài chánh quốc tế rất sợ dính líu tới
guồng máy luật lệ của Mỹ. Cũng vậy, các quan tham của Putin sẽ la lối ầm
lên nếu nước Anh không cho London nhận đồng tiền có liên hệ với chế độ
tại Nga. Pháp nên hoãn việc bán vũ khí cho Nga; và trong trường hợp phía
đông Ukraine là nạn nhân kế tiếp của Nga, thì nước Đức nên sẵn sàng cấm
vận xăng dầu và khí đốt Nga. Cần lên kế hoạch ngay bây giờ để giảm mức
lệ thuộc của Châu Âu vào nguồn cung cấp năng lượng từ Nga và để NATO
mạnh hơn.
Trong ngắn hạn, Ukraine cần nhiều tiền để cứu vãn kinh tế khỏi sụp
đổ, và cần nhiều cải cách dài hạn với giúp đỡ của IMF, cùng những tư vấn
từ nước ngoài mà Ukraine có thể chấp nhận được. Để đi bước đầu tiên
theo hướng này, Mỹ cần lập tức thanh toán các khoản nợ cho IMF, khoản
thanh toán đã bị Quốc hội ngăn chặn nhiều tháng nay.
Tuy nhiên, dù cho phương Tây có sẵn sàng dùng những biện pháp cứng
rắn chống Putin chăng nữa thì những cường quốc đang trỗi dậy vẫn có thể
không mấy hứng thú trong việc lên án Putin. Nhưng, thay vì im hơi lặng
tiếng trước vụ sáp nhập phi pháp Krym, những cường quốc đang trỗi dậy
kia rất nên suy nghĩ xem họ đang muốn sống trong một trật tự thế giới
như thế nào. Họ muốn một trật tự trong đó hầu hết các quốc gia tôn trọng
những thỏa ước quốc tế và biên giới đã vạch? Hay là họ thích một trật
tự trong đó cam kết bị bẻ cong, biên giới bị xâm phạm và thỏa ước cứ
thích là xé?
The Economist
