Xuất bản khoa học: một mạo hiểm cần sự cẩn thận

GS Nguyễn Văn Tuấn

Theo FB Nguyen Tuan

Xin giới thiệu một bài tôi viết cho Tuổi Trẻ Cuối Tuần (tuần này 22/8) về tạp chí khoa học. Hiện nay, nhiều đại học Á châu và Trung Đông có phong trào lập tạp chí khoa học, nhưng trước mắt là một mạo hiểm có thể nói gần như vô định. Thành ra, cần phải cẩn thận khi bắt đầu. Kinh nghiệm của những tạp chí trước chỉ ra đời vài năm thì đóng cửa. Ở VN bây giờ có vài đại học đang lăm le làm tạp chí khoa học, nhưng khả năng sống sót thì hình như chưa được xem xét cẩn thận.

Nhiều đại học ở Á châu lập tạp chí khoa học để quảng báo nghiên cứu của trường và qua đó nâng cao uy danh của trường trên thế giới. Ở Việt Nam một số trường đại học cũng có ý định lập tạp chí khoa học quốc tế. Tuy nhiên, đằng sau ý tưởng là những khó khăn trong việc điều hành và duy trì sự sống còn của tạp chí mà có khi ít ai nghĩ đến.

Tạp chí khoa học có bình duyệt (1) là một trong những yếu tố định hình khoa học hiện đại, nhưng có một lịch sử khá lâu đời. Có thể xem tạp chí Philosophical Transactions of the Royal Society của Anh, xuất bản lần đầu năm 1665, là tạp chí khoa học đầu tiên trên thế giới vì tạp chí công bố những kết quả nghiên cứu khoa học. Từ truyền thống đó, tạp chí khoa học được xem là một diễn đàn, nơi mà các nhà khoa học công bố kết quả nghiên cứu, chia sẻ ý tưởng và phương pháp. Vì tính liên tục trong xuất bản, tạp chí khoa học là một phương tiện chuyển tải thông tin từ thế hệ này sang thế hệ tiếp nối. Gerard Piel (người đầu tiên xuất bản tạp chí Scientific American) từng nói một câu chí lí rằng nền khoa học sẽ chết nếu không có công bố (“Without publication, science is dead”).

Tôi nghĩ tạp chí khoa học còn mang ý nghĩa xã hội. Đó là nơi để chúng ta lưu trữ chứng từ khoa học về một vấn đề nào đó. Chứng từ khoa học rất quan trọng vì nó có thể được sử dụng chẳng những trong khoa học, sinh hoạt hàng ngày, mà còn trong toà án. Chẳng hạn như thông tin khoa học về biển đảo của Việt Nam nếu được công bố trên các tạp chí khoa học thì nó trở thành chứng từ khoa học để có thể đề cập đến. Còn nếu chúng ta nói những thông tin đó công bố trên báo [chỉ là ví dụ] Tuổi trẻ thì nó khó thể xem là chứng từ khoa học được vì chưa qua bình duyệt bởi đồng nghiệp. Do đó, tạp chí khoa học đóng vai trò quan trọng là ở chỗ lưu trữ và “đóng dấu” chứng từ có thế hệ hôm nay và mai sau.

Phong trào thành lập tạp chí khoa học

Tạp chí khoa học xuất phát từ Âu châu, và sau này được phát triển mạnh ở Mĩ, nên các nước Âu Mĩ đã và đang “thống trị” các diễn đàn khoa học thế giới. Có thể nói rằng 99% các tạp chí khoa học hiện nay là do Mĩ và vài nước Tây Âu như Anh, Đức, và các nước Bắc Âu chiếm lĩnh. Tiêu chuẩn công bố cũng do các nước này, đặc biệt là Mĩ, đề ra và xét duyệt. Hiện nay, có thể nói hầu hết những tạp chí danh giá nhất, uy tín nhất và có ảnh hưởng lớn nhất đều xuất phát từ Mĩ. Nhà khoa học có công trình có chất lượng cao đều có xu hướng gửi bài và công bố trên các tạp chí của các nước Âu Mĩ.

Trong vài thập niên gần đây, khi kinh tế các nước Á châu phát triển, nghiên cứu khoa học rất được quan tâm. Tuy nhiên, các nhà khoa học Á châu dần dần nhận ra rằng các bài báo của họ bị từ chối nhiều hơn các bài báo của các đồng nghiệp Âu Mĩ. Trong một phân tích do tập san quang tuyến American Journal of Roentgenology thực hiện, trong số hơn 5000 bản thảo của các tác giả trên khắp thế giới nộp trong vòng 2 năm, các bài từ Mĩ có tỉ lệ từ chối là 28%, còn các nước Châu Á thì cao hơn, như Ấn Độ 73%, Đài Loan 54%, China 42%, Nhật 42%, v.v. Những khác biệt đó làm nhiều người suy nghĩ vì rõ ràng đó là những khác biệt mang tính hệ thống và có thể làm thiệt thòi các nước khác.

Tuy chưa có bằng chứng để nói sự khác biệt về tỉ lệ từ chối bài báo khoa học là thể hiện sự kì thị, nhưng các nhà khoa học Á châu nhận ra rằng họ cần có những tạp chí cho riêng họ. Nhật đã từng lập tạp chí khoa học cho Nhật hơn 50 năm qua. Thế là một phong trào lập tạp chí khoa học ở các nước đang phát triển bắt đầu. Ở Trung Quốc và Trung Đông nhiều đại học kí hợp đồng với các nhà xuất bản nổi tiếng trên thế giới để lập tạp chí khoa học. Phong trào lập tạp chí khoa học do các trường làm chủ quản tuy có vài lợi thế nhưng cũng đặt ra vài vấn đề thực tế.

Đằng sau một tạp chí khoa học

Xây dựng một tạp chí khoa học mới là một việc làm đầy gian nan. Một tạp chí khoa học cần phải có một cơ quan chủ quản, tổng biên tập, một ban biên tập, và một nhà xuất bản. Cơ quan chủ quản thường là hội chuyên môn hoặc trường đại học hoặc viện nghiên cứu. Khái niệm chủ quản ở đây không giống như chủ quản của báo chí phổ thông. Nếu cơ quan chủ quản là một hiệp hội chuyên môn, họ thường có một uỷ ban xuất bản, và uỷ ban này lo việc thành lập và quản lí tạp chí. Quản lí về nội dung khoa học, định hướng, bổ nhiệm tổng biên tập, quảng lí ban biên tập, và quản lí tài chính. Dĩ nhiên, cơ quan chủ quản không can thiệp vào quyết định công bố hay từ chối bài báo vì đó là nhiệm vụ của ban biên tập và tổng biên tập.

Một tạp chí khoa học phải có một ban biên tập mà đứng đầu là tổng biên tập. Tổng biên tập của tạp chí khoa học không phải và không cần phải là một nhà khoa học lừng danh thế giới. Người ta chọn tổng biên tập dựa vào thành tích khoa học khá và có kinh nghiệm xuất bản khoa học cũng như kinh nghiệm quản lí khoa học, kể cả đạo đức khoa học. Tổng biên tập không phải do nhà xuất bản bổ nhiệm như vài người hiểu lầm. Nếu cơ quan chủ quản là trường đại học hay hiệp hội chuyên môn thì họ chính là cơ quan bổ nhiệm tổng biên tập. Tổng biên tập là người lập ban biên tập của tạp chí. Thành viên ban biên tập thường là người quen của tổng biên tập hoặc người trong chuyên ngành. Nếu là tạp chí nghiêm chỉnh, tất cả thành viên của ban biên tập là những nhà khoa học có tiếng tốt trên trong chuyên ngành. Nhưng trong thực tế vì bè bạn nên một số thành viên ban biên tập xuất hiện như là một cái tên không hơn không kém chứ chẳng có đóng góp gì cho tạp chí.

Tạp chí khoa học phải có một nhà xuất bản. Trước đây, một số hiệp hội và trường đại học lớn họ có nhà xuất bản riêng, nên họ tự xuất bản. Tuy nhiên, đối với các hiệp hội nhỏ và các trường chưa có kinh nghiệm xuất bản thì thường kí hợp đồng với một nhà xuất bản. Trong thế giới khoa học, chỉ có một số nhà xuất bản đang thống trị kĩ nghệ này như Elsevier, Springer, Wiley, Blackwell, Taylor & Francis, v.v. Trong vài trường hợp nhà xuất bản cũng có thể thành lập và đóng vai trò chủ quản tạp chí khoa học.

Nhà xuất bản là một doanh nghiệp, và họ lúc nào cũng tìm thị trường mới. Một số tập đoàn xuất bản khoa học nổi tiếng như Nature và Elsevier đã có mặt ở Á châu hơn 10 năm, vì họ thấy nghiên cứu khoa học ở China và Á châu đang phát triển rất nhanh, nên nhu cầu xuất bản rất lớn. Do đó, đối với nhà xuất bản, họ không quá quan tâm đến sự danh tiếng của tổng biên tập hay ban biên tập, nhưng họ quan tâm đến lợi nhuận và thị trường đầu tiên. Mỗi một bài báo được xuất bản họ lấy tiền ấn phí từ tác giả từ 600 USD đến 2000 USD, tuỳ theo hình thức xuất bản và tuỳ theo tạp chí. Xuất bản theo mô hình Mở (còn gọi là Open Access, chỉ “in” online chứ không có in trên giấy) thường có ấn phí đắt hơn gấp 2 lần xuất bản theo mô hình truyền thống (tức in trên giấy). Tuy nhiên, một số nhà xuất bản miễn phí cho các tác giả từ các nước nghèo như Việt Nam.

Lập tạp chí đã khó, duy trì còn khó hơn

Một tạp chí mới lập ra như một doanh nghiệp mới được thành lập có một tương lai mịt mờ. Trên thế giới ngày nay có hơn 100,000 tạp chí khoa học, nhưng chỉ có trên dưới 5,000 hay 10,000 (tuỳ vào dữ liệu) được công nhận. Được công nhận ở đây là được các tổ chức như Viện thông tin khoa học Hoa Kì (ISI) đưa vào danh mục các tạp chí khoa học.

Quá trình từ lúc ra đời đến lúc một tạp chí được chấp nhận vào danh mục ISI là một phấn đấu gian nan. Trước hết, ngoài ban biên tập có thành viên quốc tế, tạp chí phải chứng minh là có bài vở công bố thường xuyên. Không chỉ công bố thường xuyên, những bài công bố phải được các đồng nghiệp trích dẫn (chứ không phải tự trích dẫn!) Nói cách khác, tạp chí phải có bài và bài vở phải có chất lượng, và chất lượng phản ảnh qua tần số trích dẫn.

Hơn 50% (có nơi 70%) các bài báo công bố trên các tạp chí không bao giờ được ai trích dẫn. Không được trích dẫn là một tín hiệu cho thấy công trình nghiên cứu có chất lượng quá kém hay vô bổ. Một tạp chí mới thành lập phải rất gian nan để có bài vở tốt. Nhưng các tác giả, ngay cả tác giả có tên trong ban biên tập, có công trình tốt sẽ gửi cho các tạp chí có hệ số ảnh hưởng (impact factor – IF) cao, chứ không bao giờ gửi cho các tạp chí mới vì chưa có IF. Các nghiên cứu sinh mới vào nghiên cứu cũng sẽ không gửi bài cho các tạp chí mới vì họ sẽ không có điểm và khó bảo vệ luận án.

Có một nhóm có thể gửi bài cho tạp chí mới, đó là những bài báo đã bị tất cả các tạp chí có IF từ chối công bố, nên họ sẽ gửi cho các tạp chí mới. Dù không ai muốn nói ra, ai cũng nghĩ rằng các tạp chí mới ra đời chỉ có thể công bố những bài báo có chất lượng thấp hay rất thấp. Như vậy, nếu không khéo, các tạp chí mới hứng lấy những bài báo mà các nơi đều bác bỏ và trở thành những thùng rác khoa học. Trong nhiều trường hợp tạp chí mới chỉ tồn tại một thời gian ngắn sau khi tổng biên tập không còn nữa.

Có nên lập tạp chí khoa học?

Việc các trường đại học Việt Nam muốn có một tạp chí khoa học bằng tiếng Anh có lẽ xuất phát từ truyền thống trước đây trường nào cũng có một tạp chí khoa học viết bằng tiếng Việt. Nhưng như tôi mô tả trên tạp chí khoa học rất khác với những tạp chí mang tính nội bộ trong trường. Lập tạp chí đã khó, nhưng duy trì nó có chất lượng là một thách thức lớn vì đòi hỏi nhân lực có kinh nghiệm, tiền bạc, và thời gian. Các đại học VN có lẽ không thiếu tiền để làm tạp chí khoa học, nhưng nhân sự có kinh nghiệm trong xuất bản khoa học chắc chắn thiếu.

Ngoài ra, còn vấn đề bài vở có chất lượng là một thách thức lớn. Ở VN nghiên cứu khoa học còn rất kém, nên bài vở sẽ không nhiều, và như nói trên nếu công bố những bài có chất lượng kém thì tạp chí sẽ có nguy cơ cao trở thành là một thùng rác khoa học không hơn không kém, và sẽ khó vào danh mục ISI. Hiện nay, theo tôi biết chưa có tạp chí nào của VN có trong danh mục ISI. Bất cứ trường nào muốn có tạp chí khoa học cần phải suy nghĩ nhiều lần trước khi thực hiện.

Thật ra, câu hỏi nghiêm chỉnh cần đặt ra là: các đại học Việt Nam có cần có một tạp chí khoa học bằng tiếng Anh như các nơi khác? Theo tôi là KHÔNG. Câu trả lời “không” là vì trong rừng tạp chí trên thế giới, một tạp chí khoa học từ VN khó có khả năng sống sót lâu dài do khả năng cạnh tranh không cao. Thay vì tốn tiền lập tạp chí khoa học bằng tiếng Anh, nên dành tiền đó để lập quĩ nghiên cứu cho các nghiên cứu sinh và nhà nghiên cứu. Thay vì lập tạp chí khoa học tiếng Anh, các đại học VN nên tập trung vào nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học, và công bố trên các tạp chí khoa học quốc tế có uy tín và có ảnh hưởng cao.

—–

Chú thích:
(1) tiếng Anh hay gọi là “peer reviewed journals” hay tạp chí có bình duyệt để phân biệt với các tạp chí không có bình duyệt. Để đăng bài trên các tạp chí có bình duyệt, các bài phải trải qua một qui trình phê bình và xét duyệt trước khi được chấp nhận (phần lớn là từ chối) cho công bố.