Michael J. Totten
Athena chuyển ngữ
Athena chuyển ngữ
Việt Nam là một đất nước độc tài toàn trị mà nếu chỉ nhìn thoáng qua, bạn cứ tưởng nó là một quốc gia tự do.
Những người dân địa phương công khai chế giễu chính phủ mà không hề
sợ bị trả thù. Tôi đã nhìn thấy rất nhiều mặc sắc phục của công an và
quân đội, nhưng trông họ không hề đáng sợ, và họ cũng không cố gắng tỏ
ra như vậy. Họ cũng hành xử như những người trong bộ đồng phục cảnh sát ở
các quốc gia như Mỹ hay Canada mà thôi.
Tôi thậm chí không hề lo lắng rằng phòng khách sạn của tôi có thể bị
nghe lén. Và thực sự thì điều đó không xảy ra, ngay cả khi nó có xảy ra
đi chăng nữa thì tôi cũng không quan tâm. Tôi không cần thiết phải che
dấu danh tính là một nhà báo của mình như khi còn ở Cuba và Libya. Lúc ở
Trung Quốc và đặc biệt là Bắc Triều Tiên, tôi cũng phải giấu danh tính
thật của mình. Nhưng ở Việt Nam thì không.
Trước sự kiện mùa xuân Ả Rập thì Tunisia cũng giống như thế. Vào thời
điểm này thì Azerbaijan cũng vậy. Đài Loan và Hàn Quốc đã nhanh chóng
trải qua một thời kỳ tương tự trước khi chuyển giao sang thể chế dân
chủ.
Một người có thể - hết sức thận trọng – khái quát hóa rằng đây là
giai đoạn ngày tàn của các chế độ độc tài “hiền lành”, tức là chế độ độc
tài không quá tồi tệ, chí ít là so với các nhà độc tài và đặc biệt là
chế độ toàn trị khác.
Tất nhiên ý tưởng về một nhà độc tài “hiền lành”, trong đa số trường
hợp, là một điều lố bịch. Nhưng đôi khi trong một khoảng lịch sử dài,
một nhà độc tài “hiền lành” tương đối có thể xuất hiện. Robert D.Kaplan
đã định nghĩa trường hợp hiếm có đó như sau: “đó là người khiến cho việc
bị loại bỏ của anh ta ít gặp nguy hiểm hơn bằng cách chuẩn bị tinh thần
cho nhân dân của mình về một chính phủ dân chủ đại diện.” Lý Quang Diệu
là một ví dụ điển hình.
Nói như vậy không có nghĩa là chính phủ của ông Lý Quang Diệu tốt đẹp
hơn thể chế dân chủ đại diện. Không hề. Ông Lý chỉ làm tốt hơn những
nhà độc tài khác ở chỗ ông đã tạo ra những điều kiện cần thiết cho cuộc
chuyển giao bất bạo động để tiến gần đến những thứ tự do và cởi mở hơn.
“Một nhà độc tài càng tồi tệ”, Kaplan viết trong cuốn sách Asia’s Cauldron
của ông, “thì sự hỗn loạn càng kinh khủng bấy nhiêu khi hắn phải ra đi.
Đó là bởi vì nhà độc tài đã phá vỡ liên kết trung gian giữa chế độ ở
trên đỉnh cao với gia đình hoặc bộ lạc ở tầng thấp trong xã hội – các
hiệp hội chuyên khoa, tổ chức cộng đồng, hội nhóm chính trị v.v… Nói tóm
lại là những bộ phận khác của xã hội dân sự.”
Saddam Hussein đã làm thế ở Iraq. Bashar al-Assad cũng làm điều tương
tự ở Syria. Moammar Quaddafi đã phá hủy Libya theo cách đó, giống như
Pol Pot đã làm với Cambodia, Aldofl Hitler với Đức, và gia tộc họ Kim ở
Bắc Triều Tiên.
Tôi đã từng cố lập luận rằng chế độ cộng sản đã làm những điều kinh
khủng như thế nào ở mỗi quốc gia mà họ nắm quyền, nhưng tôi không chắc
chắn là điều đó hoàn toàn đúng. Đảng Cộng sản Việt Nam đã tự cải tổ
chính nó, đầu tiên là vứt bỏ nền kinh tế Mác-xít, tiếp đến là ngừng can
thiệp quá sâu vào đời sống của công dân Việt Nam. Chính phủ đã làm những
điều đó một cách hoàn toàn tự nguyện.
“Một nhà độc tài tốt,” Kaplan tiếp tục, “bằng việc thúc đẩy tăng
trưởng kinh tế, cùng với những việc làm khác, sẽ khiến xã hội trở nên
phức tạp hơn, dẫn đến việc hình thành nhiều tổ chức xã hội dân sự, và để
chia rẽ chính trị dựa trên lợi ích kinh tế mà theo định nghĩa lành tính
hơn so với các bộ phận của bộ lạc và nhóm dân tộc sắc tộc.”
Chính phủ Việt Nam đã chạm đến ngưỡng. Chỉ mới chạm thôi. Nhưng cần
phải làm rõ ràng rằng điều đó chính xác nghĩa là gì. Nó không có nghĩa
rằng vì chế độ độc tài này khá “tốt đẹp” so với đa số các chế độ khác mà
nó phải được tiếp tục nắm quyền. Nó hoàn toàn không nên tiếp tục. Nó
chỉ “tốt đẹp” so với chế độ độc tài khác trong chừng mực là nó có thể
chuyển sang hệ thống dân chủ dễ hơn mà không có xảy ra bạo lực và tình
trạng phức tạp như Syria, Ai Cập và các nước hậu cộng sản như Yugoslavia
và Ukraine sau khi lật đổ Viktor Yanukovych, Somalia sau sự sụp đủ của
chính quyền cộng sản Siad Barre năm 1991, và Libya sau sự tàn phá của
chế độ Quaddafi.
Bối cảnh của Việt Nam ngày nay khá giống với thời kỳ tiền dân chủ ở
Đài Loan và Hàn Quốc, và thực sự thì Việt Nam có điều gì đó tốt hơn hẳn,
về mặt kinh tế và chính trị, so với miền Nam Việt Nam trước khi thua
trong cuộc chiến với cộng sản. Người Việt Nam chưa từng trải qua chế độ
dân chủ, giống như người dân Hàn Quốc cho đến khi họ giành được nó vào
cuối thập niên 1980s mà không gặp nhiều trở ngại. Người dân Đài Loan
cũng không hề có kinh nghiệm trong việc bầu cử dân chủ khi Quốc Dân đảng
của Chiang Kai Shek đang nắm quyền, nhưng họ đã thực hiện việc chuyển
giao cực kỳ êm thấm vào thập niên 80 và 90. Tunisia có gặp một chút khó
khăn, nhưng họ tiến đều 2 bước sau mỗi lần gặp sai lầm.
Tôi phải nhấn mạnh rằng Việt Nam sẽ là nơi diễn ra quá trình chuyển
giao sang chế độ dân chủ mà ít xảy ra bạo động nhất. Có thể tôi sai. Sự
lạc quan trong các vấn đề lịch sử thường được chứng minh là sai lầm.
Điều đó đã từng xảy ra với tôi. Điều đó cũng từng xảy ra với những ai
nghĩ rằng họ biết chắc hướng đi của quá trình chuyển giao.
Đối với khách du lịch, Hà Nội nhìn như thủ đô của một đất nước tự do,
nhưng ta phải nghiêm túc để tâm đến cảnh báo của Bill Hayton trong cuốn
sách của ông Vietnam: Rising Dragon. “Cái bẫy của sự tự do là quá rõ
ràng trên mỗi đường phố, nhưng từ kinh tế cho đến truyền thông, Đảng
Cộng sản vẫn quyết tâm duy trì thế độc quyền của mình. Ẩn dưới sự chuyển
dịch lớn mạnh là một hệ thống chính trị độc tài sâu sắc và hoang tưởng.
Triển vọng của Việt Nam không hề rõ ràng như người ngoài vẫn tưởng
thế.”
* * *
Hòa thượng Thích Quảng Độ, người đứng đầu Giáo hội Phật giáo Việt Nam
Thống nhất (UBVC), là nhà đối lập chính trị nổi tiếng nhất cả nước. Ông
đã giành giải thưởng Homo Homini về quyền con người vào năm 2012 và 9
lần được đề cử giải Nobel Hòa bình. Ông đã sống dưới sự quản thúc của
chính quyền trong một ngôi chùa ở Sài Gòn. Tội của ông là gì ư? Là yêu
cầu thể chế dân chủ.
“Trong suốt mấy năm gần đây,” ông trả lời trong cuộc phỏng vấn, “tôi
sống như một tù nhân bị trói bằng dây xích. Cả ngày, tôi chỉ ở trong
nhà. Tôi ăn một bữa một ngày. Mọi việc giống hệt như khi tôi ở trong tù.
Phía ngoài cửa phòng tôi có một cái ghế. Đến bữa trưa, khoảng tầm 11h,
họ mang thức ăn từ bếp lên đặt trên cái ghế đó. Tôi nhận đồ ăn rồi đem
vào phòng. Khi ăn xong, tôi lại đặt khay thức ăn lên trên cái ghế đó. Họ
quay lại rồi đem cái khay đi. Giống y hệt ở trong tù.”
Hòa thượng Thích Quảng Độ
Ông Al Jacobson ở Tổ chức Ân xá Quốc tế đã tiếp nhận hồ sơ của hòa
thượng Độ từ năm 2002. “Chúng tôi vẫn không quên sau khi tiếp nhận
trường hợp của người tù đó,” anh nói với tôi. “Vì ngôi chùa của vị hòa
thượng đó quá lớn nên chính quyền Việt Nam xem đó như là một mối đe dọa
và từ chối công nhận nó. Vài năm trước hội thánh Công giáo cũng đã công
nhận trên danh nghĩa, nhưng số người theo vẫn ít hơn bên Phật giáo.”
“Việc này chủ yếu là về chính trị, tôn giáo, hay cả hai?” Tôi hỏi.
“Phần lớn là vấn đề chính trị,” anh nói. “Giáo hội đã phát triển đến
mức nhất định và nó có mâu thuẫn sâu sắc với chính quyền cộng sản. Tôi
theo dõi điều này rất sát sao và tôi chưa bao giờ nghe thấy điều gì từ
phía chính quyền rằng nó đối nghịch với giáo hội vì lý do tôn giáo.”
Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất yêu cầu quyền tự do ngôn luận,
tự do tôn giáo và tự do hội họp. “Nhìn chung, họ đang đi ngược lại với
bản chất độc tài của chính phủ Việt Nam,” Jacobson nói.
Gần đây, khi căng thẳng trong xung đột ở biển Đông leo thang, hòa
thượng Thích Quảng Độ đã muốn Giáo hội Phật giáo tổ chức một biểu tình
phản đối Trung Quốc, nhưng cảnh sát đã bao vây ngôi chùa của ông và
không cho phép ông rời khỏi đó. Chính quyền lo ngại rằng việc nhiều
người từ Giáo hội Phật giáo tụ tập vì bất kỳ lý do gì đều có thể đe dọa
đến chính quyền ngay cả khi chính quyền và giáo hội đã hoàn toàn đồng ý
với nhau về cuộc biểu tình.
Chính phủ Việt Nam rất láu cá trong việc đối xử với ông Thích Quảng Độ,” Jacobson nói. “Họ thản nhiên nói rằng nhìn đi, ông ấy có ở trong tù đâu, ông ấy sống trong chùa cơ mà.
Nhưng ông ấy chẳng có bất cứ một quyền tự do nào cả. Tổ chức Ân xá Quốc
tế chúng tôi xem vị hòa thượng ấy như một tù nhân lương tâm thật sự.”
Việc chính quyền giam giữ hòa thượng Thích Quảng Độ ở trong chùa thay
vì trong nhà tù, không có nghĩa là họ không tống ông vào trại cải tạo
giống như những người dân Bắc Triều Tiên phải bị như thế. Việt Nam không
hề có trại cải tạo. Trại cải tạo đã không còn nữa. Tôi đã lên kế hoạch
đến gặp ông ở Sài Gòn – người thân tín của ông giúp tôi trốn vào và ra
dưới lớp vỏ bọc – nhưng tôi đã phải rút ngắn chuyến đi vì lý do sức
khỏe.
“Nếu có phong trào phản đối trên quy mô lớn ở Việt Nam,” tôi hỏi
Jacobson, “anh nghĩ chính quyền sẽ phản ứng như thế nào? Liệu họ có làm
giống như Trung Quốc đã làm ở quảng trường Thiên An Môn năm 1989 và bắn
hàng trăm người không? Tôi có cảm giác là họ sẽ không làm thế. Xem chừng
giờ Việt Nam đã quá là tư sản rồi.” Nhưng tôi thấy rằng Jacobson còn có
dự cảm tốt đẹp hơn so với tôi.
“Có một khoảng cách rất lớn giữa việc giết người hàng loạt với việc
áp dụng các hình thức khác để đàn áp,” anh nói. “Tự do ngôn luận, tự do
lập hội và những điều tương tự vốn đã bị giới hạn, và đây cũng là những
vấn đề mà tổ chức Ân xá Quốc tế quan tâm. Rõ ràng có những vi phạm về
nhân quyền ở Việt Nam, không chỉ với hòa thường Thích Quảng Độ mà cả
những người đối lập. Tôi nghi ngờ việc sẽ có một cuộc đàn áp đẫm máu
trên quy mô rộng đối với các phong trào, nhưng chẳng thể nào chắc chắn
được điều đó. Dù có thế nào, thì nó cũng chẳng thay đổi vị thế của chúng
ta được,”
* * *
Chính phủ Việt Nam vẫn tự nhận mình là Đảng Cộng sản, nhưng tôi chưa
thấy ở đâu chủ nghĩa tư bản thị trường hiện hữu nhiều như ở Việt Nam,
bao gồm cả Hoa Kỳ nơi mà nền kinh tế mà bị quản lý rất ngặt nghèo. Đúng
là có cái gì đó khiến người ta phải lúng túng.
“Cái cụm từ ‘chủ nghĩa cộng sản’ bây giờ còn có nghĩa hay không?” Tôi
hỏi một người đàn ông Việt tên Huy sống ở Hà Nội. Anh tự gọi mình là
Jason khi nói chuyện với người Mỹ bởi như thế dễ phát âm hơn, vậy nên từ
giờ tôi sẽ gọi anh ấy là Jason.
“Ngày nay chủ nghĩa cộng sản chỉ đơn giản là được điều hành bởi một
đảng phái chính trị duy nhất,” Jason nói. “Một số người phàn nàn rằng,
với tôi thì không quan trọng miễn là chính phủ tạo điều kiện để làm ăn
kinh doanh và có môi trường sống tốt. Tôi không muốn các đảng phái khác
nhau đấu đá lẫn nhau để rồi tạo ra cuộc khủng hoảng như ở Thái Lan.”
Quân đội Thái Lan đã thực hiện đảo chính đối với chính phủ dân bầu hồi tháng Năm năm 2014.
“Nếu anh có điều gì đó không hài lòng với chính quyền, anh có thể công khai chỉ trích nó không?” Tôi nói.
Jason cười lớn. “Được chứ. Chúng tôi làm thế suốt. Mà hiện tại chúng
ta cũng đang ở nơi công cộng đấy nhưng tôi có nói nhỏ đi đâu. Anh cứ
thoải mái phê phán chính phủ miễn là đừng làm gì cả. Biểu tình phản đối
chính phủ bị cấm, nhưng chúng tôi vẫn có rất nhiều cuộc biểu tình phản
đối Trung Quốc dạo gần đây. Thỉnh thoảng chúng tôi cũng có vài cuộc biểu
tình phản đối chính phủ, ngay cả ở Hà Nội. Nó diễn ra ở Hà Nội nhiều
hơn Sài Gòn. Người dân miền Nam ít khi phản đối, nhưng người dân Hà Nội
thường xuyên làm thế. Dù cho cuộc biểu tình cũng bị giải tán nhanh
thôi.”
“Điều gì đã xảy ra với những người biểu tình?” Tôi hỏi. “Họ bị bắt rồi à?”
“Không,” ông trả lời. “Họ chỉ bị giáo huấn bởi chính quyền địa phương thôi.”
Đúng là một lối nói trại rất thú vị, giáo huấn cơ đấy. Ở Hoa Kỳ cơ sở giáo huấn (correctional institution) là cách viết dài hơn của từ “trại giam”.
“Chính xác thì nó là cái gì?” Tôi hỏi.
“Họ sẽ được chỉ bảo rằng biểu tình là xấu,” Jason trả lời, “đều đó
không được cho phép và nếu họ còn tiếp tục làm thế, họ sẽ bị trừng trị.
Mọi người nghe thế thì ai chẳng sợ, và họ từ bỏ. Vậy thôi. Nếu có người
nào có tư tưởng cấp tiến thì họ sẽ bị cảnh cáo, rồi tên của họ sẽ có
trong danh sách đen, và nếu họ còn đi biểu tình nữa thì sẽ gặp rắc rối.
Nhưng nếu họ về nhà và không làm gì cả, thì họ sẽ chẳng bị làm sao hết.
Chẳng có gì xảy ra. Việt Nam không phải là Bắc Triều Tiên đâu.”
Không, Việt Nam chắc chắn không phải là Bắc Triều Tiên rồi. Nó ũng
không phải là Syria dưới chế độ Bashar al-Asssad hay Iraq dưới chế độ
Saddam Hussein. Nó cũng không hà khắc như ở Trung Quốc. Việt Nam còn ít
thô bạo hơn chính quyền Burma (Myanmar) dạo gần đây, và chế độ ở nước
này đang bắt đầu tự cải tổ để tồn tại. Tiến trình đó vẫn chưa hoàn thành
và có thể đi lùi, nhưng nó đang diễn ra thực sự.
“Việt Nam đã thay đổi nhiều như thế nào trong suốt quãng đời của anh?” Tôi hỏi Jason.
“Nó phát triển một cách chóng mặt,” anh trả lời, “đặc biệt là ở Sài Gòn. Miền Nam luôn phát triển nhanh hơn miền Bắc.”
“Sao lại thế?” Tôi thắc mắc.
“Bởi vì thủ đô ở ngoài miền Bắc chứ sao. Mọi thứ ở đây đều bị hạn
chế và kiểm soát nhiều hơn bởi chính phủ, nhưng miền Nam thì thoải mái
hơn. Chính phủ để cho miền Nam như vậy nhằm mục đích phát triển kinh tế,
và nguồn tiền từ miền Nam sẽ chảy ngược lên miền Bắc. Đó là lý do.”
Tôi đã rất ngạc nhiên khi biết rằng Hà Nội khép kín và bị hạn chế
nhiều hơn so với Sài Gòn. Tôi có cảm giác nó không hề bị hạn chế hay
kiểm soát một chút nào. Bề ngoài thì có thể gây ra sự nhầm lẫn, tất
nhiên. Không phải lúc nào cũng có đàn áp. Nhưng tôi rất “thính” trong
mấy vụ đàn áp chính trị và phải thừa nhận rằng tôi chẳng cảm thấy một
chút đàn áp nào luôn. Một trong những lý do khiến tôi nhận thức rằng nó
tồn tại là vì người Việt Nam luôn muốn nói với tôi về điều đó một cách
công khai. Việt Nam vẫn chưa chạm đến mức mà nhà đối lập Soviet nổi
tiếng Natan Sharansky gọi là “một xã hội sợ hãi,” nơi các công dân sẽ
không nói những điều gì họ thực sự tin rằng người khác có thể nghe thấy.
“Ở đây thì chính phủ quản lý cái gì?” Tôi hỏi Jason. “Khi tôi nhìn
quanh thì tôi chẳng thấy sự kiểm soát nào cả. Có điều gì mà tôi không hề
thấy a?”
“Các quán bar ở Hà Nội phải đóng cửa sớm. Gần như không có hoạt động
vui chơi giải trí nào sau nửa đêm ở đây. Ở Sài Gòn, họ có thể mở cửa
24/7. Ở đây thì chúng tôi buộc phải về nhà và đi ngủ. Chúng tôi có thể
đi ra đường sau nửa đêm, nhưng không thể tụ tập nếu không cảnh sát sẽ
đến và yêu cầu chúng tôi về nhà.”
“Cái đó được gọi là gì?” Tôi hỏi.
“Chúng tôi gọi nó là luật ở thủ đô. Chỉ có ở Hà Nội thôi. Chúng tôi buộc phải giải tán sau nửa đêm.
(còn tiếp)
Nguồn: The last days of Communist Party?, The World Affair Journal.
