Phạm Thị Hoài
Năm ngoái, anh Lập đề nghị tôi đứng tên phụ trách Quê Choa. Đó là thời điểm Nghị định 72 chuẩn bị có hiệu lực. Quê Choa
đã tự điều chỉnh, như nhiều lần trước đó. Lúc chỉ đăng bài của chính
Bọ. Lúc tạm đóng phần bình luận của độc giả, rồi mở lại, rồi đóng hẳn.
Lúc thêm chế độ đánh giá bài, rồi lại bỏ. Lúc tạm dừng đăng bài, chỉ
điểm tin từ báo chí nhà nước và một số hãng tin lớn quốc tế. Lần này,
chủ trang thận trọng kèm lời ghi xuất xứ: “Bài của tác giả gửi Quê Choa”
và tin cậy vào sự ủng hộ của bạn bè. Trang của anh, ngoài nội dung
thông tin, còn có thể coi là một hàn thử biểu đo thời tiết chính trị ở
Việt Nam. Thời tiết thoáng đãng hơn, không khí cởi mở hơn, Quê Choa xông pha hơn, đăng lại cả bài của những tác giả bị nhà nước Việt Nam khóa chặt trong danh sách đen. Mây mù bắt đầu kéo lên, Quê Choa nhẹ nhàng lui lại một bước, hai bước, có khi cả ba bước. Anh Lập là tất cả, chỉ trừ cực đoan.
Tôi thật sự thấy vinh dự, nhưng đã từ chối. Quê Choa sẽ
không còn là nó, nếu do một người khác điều hành, nhất là điều hành từ
hải ngoại, dù chỉ trên danh nghĩa. Thành công của trang tin này gắn với
chủ nhân của nó, một nhà văn nổi tiếng, sống trong nước, có một sự
nghiệp sáng tác thuộc hàng đầu trong văn chương đương đại nước nhà. Tác
phẩm của anh đứng trong dòng chính. Sách của anh bán chạy. Kịch của anh
đắt hàng. Anh viết sinh động, hóm hỉnh, thiên về hướng dân dã mộc mạc,
gần đây pha đậm chất khẩu văn tếu táo, vốn không phải sở thích lâu dài
của tôi, song ở những trang xuất sắc nhất tôi có cảm giác rằng các mẩu
kí ức vụn của anh về những mảnh đời đen trắng trong cái thời màu xám của
chúng ta có thể diễn đạt nhiều hơn bao nhiêu nhận định, phân tích,
nghiên cứu, tuyên ngôn hùng biện… Nếu tôi không nhầm, anh cũng là đảng
viên và giao du thân mật với một số nhân vật trong chính quyền. Một chức
quan văn kha khá trong vô số các hiệp hội văn học nghệ thuật ở Việt Nam
là chuyện trong tầm tay, ở đó anh hoàn toàn có thể trở thành một Mạc Ngôn
trừ đi phần huyễn giác huyền ảo thêm vào phần hài hước, một lúc nào đó
cũng trúng cơ cấu Giải thưởng Nhà nước rồi bước vào sách giáo khoa, thêm
vài giải thưởng trong khu vực nữa là mãn nguyện một sự nghiệp. Nhưng
ngay từ đầu, trong những buổi trò chuyện đầy cảm hứng ở thời Đổi Mới hai
mươi lăm năm trước, tôi đã nhận ra không lầm rằng anh sẽ chẳng bao giờ
trở thành một quan chức văn nghệ, dù chỉ quan chức hờ chờ phát biểu lấy
lệ và sổ hưu. Anh trở thành một blogger.
Chuyển Quê Choa sang Berlin thì vô nghĩa, dù hai phần ba
người Việt ở đây nói giọng bọ, tôi đùa. Chuyển Ba Đình sang Boston hợp
lí hơn, giới quý tộc đỏ – hoặc đã chuyển màu huyết dụ – nhập hộ khẩu ở
duyên hải miền Đông Hoa Kỳ ngày càng đông đảo. Nhưng giọng người bạn
cách nửa vòng trái đất thì đầy lo ngại. Chỉ cần nó phạt hành chính, hôm
nay vài chục triệu, ngày mai vài chục triệu, mình viết văn chứ có buôn
cổ phiếu đâu. Rồi nó gọi lên gọi xuống, mình chân tay người ngợm thế
này, đứng lên ngồi xuống còn vất vả, rồi làm khổ cả gia đình… Tôi gợi ý,
thuê máy chủ bên này, kĩ thuật viên bên này, lỡ có sự cố gì thì Quê Choa vẫn tồn tại. Song lại nhận ra rằng đề nghị đó cũng vô nghĩa nốt. Quê Choa gắn với bọ Lập. Không có tác nhân hội tụ là anh, Quê Choa chỉ còn là cái xác trên một server
an toàn. Tôi bảo, trăm triệu thì không có ngay, chứ chục triệu chẳng lẽ
mấy trăm ngàn độc giả của anh không góp được để trả tiền phạt? Rồi cũng
lại nhận ra, đó là chuyện không tưởng. Chúng ta có thể chờ đợi tất cả ở
người Việt – và ở đây đang nói đến những người còn quan tâm đến thế sự
thời cuộc -, chỉ trừ sự đóng góp cụ thể và bền bỉ về tài chính. Tất cả,
dù chia rẽ trong mọi quan điểm, đều đồng thuận trong tinh thần hưởng thụ
miễn phí. Tự do, dân chủ, nhà nước duy pháp quyền là những thứ rất tốn
kém. Vấn đề đầu tiên của một nền báo chí độc lập cho Việt Nam là tiền
đâu. Chừng nào còn né tránh nó, chúng ta còn giầm chân trong giới hạn
cuối cùng mà những thành tựu thiện nguyện và tài tử có thể đạt tới. talawas trước kia đã đi hết giới hạn đó.
Phương án này, phương án kia. Song chúng tôi biết rằng cuối cùng vẫn
không có gì khác. Anh biết rằng tôi không thể nhận lời. Tôi biết rằng
anh không thể không tiếp tục. Ừ, để mình tính, dám làm thì dám chịu, hi
vọng tình hình khá lên, anh Lập kết thúc vụ âm mưu xuyên biên giới,
giọng thì cười nhưng người thì không.
Tình hình có vẻ khá lên, với sự ra đời liên tiếp trong một thời gian
ngắn của Ban Vận động thành lập Văn đoàn Độc lập Việt Nam và trang Văn Việt, Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam và trang Việt Nam Thời báo.
Cũng liên tiếp trong một thời gian ngắn, các nhà báo và nhà hoạt động
dân chủ nổi tiếng Cù Huy Hà Vũ, Nguyễn Tiến Trung, Vi Đức Hồi, Đỗ Thị
Minh Hạnh, Điếu Cày Nguyễn Văn Hải và một số người khác được trả tự do
trước thời hạn. Quê Choa dường như bình an. Anh Lập còn tuyên
bố rút hẳn khỏi tất cả các hội văn nghệ mà anh là thành viên, để tập
trung vào trang blog đã trở thành địa chỉ truy cập hàng đầu của báo chí
tự do, làm một cá nhân độc lập, một “người lái đò nhỏ chở con thuyền sự
thật”, vẫn ôn hòa và thận trọng như xưa.
Gần hai tháng nay, tôi để ý thấy Quê Choa chủ yếu đăng lại
tin từ báo chí nhà nước và các hãng tin quốc tế, thỉnh thoảng có bài từ
các blogger và Facebooker danh tiếng, song là những người không hề bị
coi là persona non grata đối với chính quyền. Từ khi blogger Hồng Lê Thọ bị bắt, Quê Choa
càng kiềm chế hơn. Song điều duy nhất có thể đoán trước ở một chế độ
chuyên chế là sự không thể đoán trước của nó, kể cả sự sụp đổ. Và điểm
tích cực duy nhất, nếu có thể dùng từ này, trong sự kiện anh Lập bị bắt,
là nhận thức – vâng, nhận thức miễn phí cho tất cả, chỉ rất đắt cho anh
và gia đình – rằng mọi bí quyết để an toàn tương đối trong một nhà nước
chuyên chế là tuyệt đối vô nghĩa.
Chúng ta lại đoán già đoán non vì sao người này bị bắt, người kia
không. Chúng ta lại lần mò ranh giới an toàn giữa một bãi mìn. Chúng ta
lại đi tìm tín hiệu từ những hộp đen. Chúng ta lại nghe ngóng thế cuộc
trên thượng tầng quyền lực. Chúng ta lại đổ tất cả lên đầu Trung Quốc và
đặt tất cả hi vọng vào Hoa Kỳ. Chúng ta lại cảm thán, bằng cả văn vần,
về một con người đầy khí phách vừa lâm nạn. Và tất nhiên chúng ta cầu
cho anh bình an. Vâng, bình an, nghe mà phát điên, nhưng chúng ta vẫn
không thôi nói như thế. Điều duy nhất chúng ta không làm là những hành
động cụ thể, ở quy mô đủ rộng để có một tác động thực. Hàng trăm nghìn
độc giả của anh sẽ quen rất nhanh khoảng trống anh để lại trên không
gian ảo, như hàng trăm nghìn độc giả của Anh Ba Sàm.
Con thuyền của anh Lập, dập dìu sóng vỗ khi nào, là một con thuyền
lẻ loi. Lật bởi sự tồi tệ của thể chế chính trị. Chìm bởi sự đơn độc của
chính nó giữa vài ba con thuyền đơn độc khác. Đắm bởi sự bạc bẽo của
phần lớn chúng ta.
© 2014 pro&contra