Greg Rushford
Phạm Vũ Lửa Hạ dịch
Phạm Vũ Lửa Hạ dịch
Chủ tịch Việt Nam Trương Tấn Sang – một ủy viên cao cấp có thế lực
của Bộ Chính Trị cầm quyền, nơi những quyết định quan trọng của chính
quyền được đưa ra và ấn xuống cho Trung ương của Đảng Cộng sản cầm quyền
– sẽ gặp gỡ hội đàm với Tổng thống Mỹ Barack Obama ở Nhà Trắng vào ngày
25/7. Dù gì đi nữa, cuộc gặp hôm Thứ Năm sẽ có ý nghĩa quan trọng với
hai vị nguyên thủ quốc gia. Cuộc gặp diễn ra vào thời điểm có những căng
thẳng gia tăng lâu nay vẫn kìm hãm các mối quan hệ chiến lược và kinh
tế mật thiết hơn giữa hai nước cựu thù trong chiến tranh.
Chủ tịch Sang và Tổng thống Obama có cơ hội vun đắp mối quan hệ song
phương (tôn trọng lẫn nhau) sâu sắc hơn. Nhưng vẫn chưa rõ liệu có vị
lãnh đạo nào có tầm nhìn hay bản năng chính trị cần thiết để nắm bắt cơ
hội này hay không. Hai vị nguyên thủ quốc gia này có thể chỉ cố gắng tán
dương cho hấp dẫn, mong sao bỏ qua những bất đồng quan trọng về các vấn
đề cốt lõi hiện đang chia rẽ Washington và Hà Nội. Trong đó, hai vấn đề
nan giải nhất là: những cách hành xử nhân quyền của Việt Nam xúc phạm
các chuẩn mực luật pháp quốc tế được chấp nhận (theo cách nhìn của
Washington), và các áp lực kinh tế đầy xúc phạm của nước giàu (quan điểm
của Hà Nội).
Nhà Trắng đã liệt kê “nhân quyền” là chủ đề đầu tiên trong ba chủ đề
sẽ có trong chương trình nghị sự khi hai vị lãnh đạo gặp nhau hôm Thứ
Năm. “Biến đổi khí hậu” là ưu tiên thứ hai được nêu, và tiếp theo là các
cuộc đàm phán thương mại Hợp tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) với sự
tham gia của Mỹ, Việt Nam, và 10 nước Châu Á- Thái Bình Dương khác.
Nhưng chương trình nghị sự thực sự lại rộng hơn, gồm những quyết
định căn bản mà cả hai nước cần đưa ra về việc liệu có nên tăng cường
hợp tác chiến lược và an ninh giữa hai nước hay không. Nhà bình luận sắc
sảo David Brown, một cây bút đặc biệt cho tờ Asia Sentinel, đã viết
rằng Chủ tịch Trương Tấn Sang và Bộ Chính trị dường như đã “bị lay
chuyển” khi ông Sang thăm Bắc Kinh vào tháng Sáu. Có vẻ như trong các
cuộc hội đàm kín với những vị lãnh đạo hàng đầu của Trung Quốc, trong đó
có Chủ tịch Tập Cận Bình, chủ tịch nước Việt Nam ra về với những lời lẽ
tốt đẹp, nhưng chẳng có gì thực chất. Do “cuộc gặp rõ ràng đáng thất
vọng với các lãnh đạo của Trung Quốc”, tác giả Brown viết, một cuộc
viếng thăm “vội vã” đến Washington được sắp xếp sau đó. Ở Washington, Bộ
Chính trị muốn Chủ tịch Sang tìm hiểu xem liệu Tổng thống Obama – một
chính khách, theo cách nhìn của một số người Châu Á, nổi tiếng là chủ
yếu nói toàn điều hay ý đẹp trong các cuộc tiếp xúc với các nguyên thủ
nước ngoài – sẽ có giúp ích được gì hơn hay không.
Cả hai chính phủ đều không tiết lộ thêm chi tiết về nội dung hội đàm
giữa Trương Tấn Sang và Obama vào hôm Thứ Năm. Một phát ngôn viên Nhà
Trắng thậm chí còn không cho biết hai vị nguyên thủ sẽ hội đàm ở phòng
nào trong Nhà Trắng, chứ đừng nói gì đến chuyện cho biết tên những nhân
vật khác sẽ có mặt trong phòng họp.
Nhìn kỹ mỗi đề mục trong ba vấn đề cụ thể trong chương trình nghị sự
hội đàm Sang-Obama, ta thấy với mỗi vị nguyên thủ, bất cứ trao đổi
ngoại giao thật sự “thẳng thắn” nào cũng sẽ đặt ra những câu hỏi gây khó
xử, đó là chưa kể các tình huống làm bẽ mặt lẫn nhau.
Với Trương Tấn Sang, câu hỏi gây khó xử sẽ là giải thích cho Obama
hiểu giới lãnh đạo Việt Nam nghĩ là họ thực sự được lợi gì khi giam giữ
hơn 160 tù chính trị. Đây là những công dân Việt Nam không phạm “tội” gì
cả – ngoài việc lên tiếng hòa nhã than phiền rằng chính quyền của họ bị
xem là ngày càng tham nhũng và thiếu trách nhiệm giải trình. Và Obama
có thể hỏi về một nghị định của Hà Nội ngày 15/7 nhằm cấm ngôn luận
“chống lại nhà nước của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam”, hay
bất cứ ý kiến phê phán nào mà đảng e ngại có thể “gây nguy hại cho an
ninh quốc gia”, theo tường thuật của Đài Á Châu Tự Do. Nghị định này
ngắm đến các biểu tượng internet phổ biến như Google và Facebook.
Dĩ nhiên, luôn nan giải cho người Mỹ khi bày tỏ các quan điểm hợp lý
về nhân quyền mà không có vẻ ngạo mạn hay dạy đời dưới con mắt của giới
lãnh đạo Việt Nam luôn nhạy cảm. Nếu bị gây sức ép quá nặng nề, hay quá
công khai, cộng sản có thể chỉ việc bắt bớ thêm nhiều blogger vô tội để
dằn mặt người Mỹ. Nếu Mỹ không làm căng, chính quyền Hà Nội có thể cứ
tiếp tục làm bất cứ chuyện gì họ thích. Xưa nay, chưa ai thực sự hình
dung được ngôn ngữ ngoại giao phù hợp nhất.
[Và nếu giọng điệu của Obama về nhân quyền xúc phạm Trương Tấn Sang,
Chủ tịch Việt Nam có thể nêu ra vấn đề dioxin. Trương Tấn Sang có thể
hỏi liệu vị lãnh đạo Mỹ có thấy xấu hổ về việc một phát ngôn viên của
Đại sứ quán Mỹ ở Hà Nội gần đây phủ nhận với Drew Brown, phóng viên của
McClatchy, rằng không có chuyện nhiều công dân Việt Nam ngày nay vẫn
chịu những ảnh hưởng thảm khốc của dioxin do Không lực Hoa Kỳ rải trên
đất Việt Nam trong thời kỳ bắn phá.]
Với Obama, có lẽ điều khiến bẽ mặt nhất là Nhà Trắng của ông – vì
những lý do hoàn toàn mang tính cục bộ địa phương trong nước liên quan
đến những quan hệ chính trị của ông với các nghiệp đoàn Mỹ và sự vận
động hành lang của ngành dệt Mỹ không có khả năng cạnh tranh toàn cầu –
đã quá quắt đưa ra những yêu sách đối với Việt Nam trong các cuộc đàm
phán thương mại TPP mà Bộ Chính Trị có họa là dại dột mới chấp nhận. Quả
thực, những áp lực kinh tế khá thô thiển của Obama lâu nay đang tạo ưu
thế cho những người ở Hà Nội ngày càng nghi vấn giá trị của các mối quan
hệ thương mại và chiến lược mật thiết hơn với Mỹ.
Ngoài khả năng có thể làm bẽ mặt lẫn nhau, hóa ra điều mà Nhà Trắng
muốn bàn về biến đổi khí hậu cho thấy (rất có thể ngoài dự kiến của cả
Trương Tấn Sang lẫn Obama) việc tăng cường quan hệ kinh tế song phương
đã trở nên phức tạp đến mức nào.
Quyền lực chính trị và điện lực
Về biến đổi khí hậu, có thể Obama chỉ muốn đánh bóng phẩm chất
‘xanh” của mình bằng cách giảng cho Chủ tịch Sang một bài hay về tầm
quan trọng của việc các quốc gia hợp tác với nhau để giải quyết tình
trạng địa cầu ấm lên.
Nhưng còn một điều quan trọng khác đang diễn ra giữa Washington và
Hà Nội cho thấy ý nghĩa chính trị của vấn đề biến đổi khí hậu đã xen vào
mối quan hệ song phương ra sao. Không chắc là nhân viên Nhà Trắng –
hiện nay dường như phải dàn sức đảm đương quá nhiều việc – đã báo cáo
tóm lược cho Obama biết về các tác động của một quyết định hồi tuần
trước của Ngân hàng Xuất nhập khẩu Mỹ (Eximbank) từ chối dùng nguồn vốn
tài trợ xuất khẩu của Mỹ để xây một nhà máy nhiệt điện chạy bằng than
công suất 1.200 megawatt ở tỉnh Thái Bình, Việt Nam. Nhưng chắc chắn,
chủ tịch Sang không cần được báo cáo tóm lược đặc biệt mới hiểu trọn vẹn
các tác động do hành động của Mỹ. Sở dĩ như vậy là do quyết định của
Eximbank đi thẳng vào trung tâm của cách thực thi quyền lực chính trị ở
Việt Nam ngày nay – và chạm đến những cái đầu nhạy cảm trong Bộ Chính
Trị.
Trong một bức thư ngày 17/7 gởi cho tổng thống Obama, Greenpeace,
Friends of the Earth và các tổ chức môi trường khác phàn nàn rằng “nhà
máy chạy bằng than bẩn này sẽ gây ô nhiễm ở mức không thể chấp nhận được
mà sẽ làm trầm trọng hơn tình trạng xáo trộn khí hậu và đầu độc các
cộng đồng địa phương”. Kế hoạch hành động về khí hậu của Obama, họ nhận
xét (rất đúng), phản đối việc Mỹ tài trợ cho các dự án than ở nước
ngoài, với lý do là chúng làm tăng lượng khí thải nhà kính.
Các nhóm vận động hành lang về môi trường đã khắc họa chính xác các
chính sách hành động về khí hậu của Obama. Quy định hướng dẫn của ngân
hàng Eximbank về cơ bản không tài trợ cho các dự án nước ngoài có độ
carbon cao chẳng hạn như các nhà máy than. Hiện nay, Eximbank quan tâm
hơn đến việc tham gia vào các dự án năng lượng có thể tái tạo. Dù sao,
sau khi thực hiện một cuộc “thẩm định chi tiết”, cơ quan tài trợ xuất
khẩu Mỹ đã phát hiện rằng nhà máy ở Thái Bình không hội đủ tiêu chuẩn.
Vì thế, ngân hàng không kiểm tra các chi tiết khác của dự án: vốn tài
trợ, mức độ khả tín, vân vân.
Phần lớn những điều nêu trên đã được các hãng tin Mỹ đưa – nhưng
phần hay nhất của câu chuyện này lại không được tường thuật: chính xác
là ai đã muốn nguồn vốn tài trợ xuất khẩu của Mỹ cho Nhà máy Nhiệt điện
Thái Bình?
Eximbank không nêu những chi tiết như vậy trong tài liệu công bố
công khai trước khi các dự án được phê chuẩn, nhưng tìm hiểu thêm một
chút thì thấy rằng người ta mong có nguồn vốn của Eximbank để giúp một
trong những đại tập đoàn quốc doanh của Việt Nam, Tổng công ty Điện lực
Dầu khí Việt Nam (tự gọi mình là PV Power). PV Power là công ty con của
Tập Đoàn Dầu khí Quốc Gia Việt Nam (tên tắt là PVN). Theo một bản tin
tiếng Việt năm 2011, Nhà máy Nhiệt điện Thái Bình 2 của PV Power là một
dự án trị giá 1,6 tỉ Mỹ kim. Các đơn vị chính là các hãng xây dựng Hàn
Quốc và Nhật.
Ngày 3/8/2012, Babcock & Wilcox Co., công ty có trụ sở ở
Charlotte, Virginia, thông báo rằng một công ty con đóng ở Bắc Kinh
–Babcock & Wilcox Beijing Co. Ltd. – đã giành được hợp đồng trị giá
300 triệu Mỹ kim liên quan đến Thái Bình từ công ty Daelim Industrial
Co. Ltd. của Hàn Quốc. Công ty Babcock & Wilcox nói rằng họ sẽ thực
hiện công việc kỹ thuật ở Bắc Kinh cho hai lò nung chạy bằng than cho dự
án Thái Bình, và cũng sẽ tham gia vào sản xuất.
Tuy một phát ngôn viên của Babcock & Wilcox không thể trả lời
các câu hỏi về dự án Thái Bình trước khi bài báo này lên khuôn, dường
như PetroVietnam và công ty Hàn Quốc muốn xin nguồn vốn tài trợ từ
Eximbank để mua thiết bị do Mỹ sản xuất. Tài liệu công bố công khai
không có chi tiết về số việc làm ở Mỹ mà nguồn tài trợ xuất khẩu này lẽ
ra đã có thể hỗ trợ. (Cũng không rõ vai trò mà than có – hoặc có thể nên
có – trong việc giải quyết các nhu cầu năng lượng của một nước đang
phát triển như Việt Nam).
Sự liên can của PetroVietnam, đối với những ai hiểu cách vận hành
của cái có thể gọi là “nền kinh tế chính trị” Việt Nam, cho thấy các hậu
quả của câu chuyện này vượt ra ngoài khuôn khổ của một cuộc đấu tranh
bình thường về đồng vốn và việc làm với chỉ một công trình xây dựng.
Các công ty quốc doanh kiểm soát có lẽ một phần ba nền kinh tế Việt
Nam. Kém hiệu quả, bí mật và thường bị xem là có tham nhũng, các công ty
quốc doanh cũng là chỗ kiếm tiền cho các đảng viên cộng sản cao cấp.
Các công ty này trực thuộc văn phòng Thủ tướng, và vì vậy là một nguồn
quan trọng để bổ nhiệm với mục đích ban phát bổng lộc và tạo ảnh hưởng
chính trị. (Thử tưởng tượng Tổng thống Obama bổ nhiệm lãnh đạo cấp cao
của một phần ba trong 500 công ty hàng đầu theo xếp hạng của Fortune,
chẳng hạn như Boeing, General Electric, Microsoft, Google, Exxon, vân
vân.)
Trong các cuộc đàm phán thương mại TPP, phía Mỹ đang yêu cầu Việt
Nam tiến hành những cải cách về tính minh bạch, và thực hiện những biện
pháp nhằm giúp các công ty quốc doanh có tính định hướng thị trường hơn.
Như vậy là đòi hỏi quá nhiều, nếu xét đến thực tế là cũng chính các tập
đoàn nhà nước đó lâu nay đã giúp nhiều cán bộ đảng cao cấp – bao gồm
cấp Bộ Chính Trị – trở nên giàu sụ. Trong gần suốt mười năm qua, Bộ
Chính Trị đã chật vật tìm cách xử lý vấn nạn này.
PetroVietnam lâu nay đã có nhiều điều tiếng ở Việt Nam. Hồi tháng 10
năm ngoái, một bài trên nhật báo Thanh Niên cho biết PetroVietnam đã bị
chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh chỉ trích với lý do công ty này “cần
công bố tài chính và số liệu lợi nhuận”.
Bài viết của báo Thanh Niên nói thêm rằng đại tập đoàn quốc doanh
này đã phủ nhận những lời tố cáo công khai của các đại biểu quốc hội cho
rằng tập đoàn lâu nay sử dụng tiền thuế của dân để đầu cơ bất động sản.
Rồi tờ Thanh Niên đặt câu hỏi tại sao PV Power và các công ty con thuộc
sở hữu 100% của PVN có công ty bất động sản của riêng mình. Tờ báo này
thậm chí còn đăng ảnh chụp Nam Đàn Plaza ở Hà Nội, được mô tả là “một dự
án trung tâm mua sắm cao cấp do PV Power đầu tư xây dựng”. (Theo quan
điểm của giới quản lý công ty quốc doanh, đầu cơ bất động sản hẳn có lãi
hơn điện lực, vì chính phủ buộc họ ấn định giá điện quá thấp cho người
tiêu dùng Việt Nam nên không thể kinh doanh có lãi được.)
Tuần này, các quan chức Việt Nam cùng công cán với Chủ tịch Trương
Tấn Sang sẽ ra sức thuyết phục các quan chức của Eximbank. Trong khi Chủ
tịch Trương Tấn Sang và Obama hội đàm. Khó có khả năng họ sẽ thành
công. Các quan chức Mỹ có thể thắc mắc liệu các quan chức PetroVietnam
có dùng bất cứ khoản lãi nào thu được từ nguồn vốn vay lãi thấp của Mỹ
để đầu cơ vào các thương vụ bất động sản mạo hiểm hơn hay không.
(Còn tiếp)
Nguồn: Greg Rushford, Mr. Sang Comes to Washington, Rushford Report, 23/7/2013.
Bản tiếng Việt © 2013 Phạm Vũ Lửa Hạ
