Nguyễn Vạn Phú
Có lẽ nhiều người biết đến Hầu tước
de Sade, một nhà văn Pháp sống ở thế kỷ 18, viết toàn tiểu thuyết dâm
dục, miêu tả cặn kẽ chuyện làm tình, cảnh bạo dâm, khổ dâm còn ghê hơn
nhiều truyện khiêu dâm chính cống. Nhưng dù muốn dù không người ta vẫn
xem ông là nhà văn, thậm chí có người còn cho ông là tiên phong của chủ
nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa siêu thực…
Giả thử có một sinh viên cao học làm
luận văn thạc sĩ về ông này, với luận đề “tình dục trong văn de Sade là
biểu hiện nổi loạn của một người theo chủ nghĩa cá nhân cực đoan”. Có
thể nào chê trách luận văn này tràn đầy những câu trích “trắng trợn” về
tình dục? Có thể nào lên án người sinh viên cổ xúy cho lối sống phóng
túng, bạo dâm?
Những người phê phán luận văn “Vị trí
của kẻ bên lề: thực hành thơ của nhóm Mở Miệng từ góc nhìn văn hóa” của
Đỗ Thị Thoan cũng rơi vào chỗ tương tự: thay vì ném sự phẫn nộ của họ
vào nhóm Mở Miệng họ lại chĩa mũi dùi vào người nghiên cứu nó, tạo ra
một tiền lệ chưa từng thấy: báo chí phổ thông, nhà phê bình văn học lại
đi phê bình một luận văn thạc sĩ của một trường đại học. Bởi vậy họ
không nói gì đến phương pháp luận, tính khoa học, cách thể hiện của luận
văn, họ chỉ tìm những câu trích phục vụ cho việc phê phán nói trên.
Đáng sợ là những trường hợp, dù thú
nhận chưa đọc luận văn nhưng cũng “hai lần lên diễn đàn đề nghị các cơ
quan chức năng phải làm việc nghiêm khắc và xử lý thích đáng đối với tác
giả bản luận văn cũng như hội đồng chấm luận văn”.
Có thể nói ngay luận văn của Đỗ Thị
Thoan là một công trình nghiêm túc, công phu, được viết một cách cẩn
trọng, với những quan sát sâu sắc, cách diễn đạt lôi cuốn, tính thuyết
phục khá cao. Lớp già như tôi có thể tự hào về một lớp trẻ như Đỗ Thị
Thoan, hoàn toàn không như định kiến thường có về một lớp trẻ hời hợt,
chỉ biết sao chép. Toát lên từ luận văn này là nền học vấn rất tốt, sự
làm việc tới nơi tới chốn, sự độc lập trong suy nghĩ, và sự thành thực
trong nhiều nhận định.
Một số điểm làm tôi khâm phục cô giáo trẻ này:
- Không dùng lý thuyết phương Tây để
lòe người đọc vì hiểu rõ hạn chế của cách tiếp cận này. (Cho nên đừng
nghĩ luận văn nói về chuyện hậu hiện đại, nó thấm đằng sau những câu
chuyện thực tế của văn học Việt Nam).
- Hiểu rõ tính nhạy cảm của đề tài
khi phải gắn với chính trị, kể cả sự xứng đáng hay chưa của đối tượng
nghiên cứu nhưng biết dùng nó làm đòn bẩy cho lập luận của mình.
- Hiểu rõ những sự lợi dụng hiện tượng Mở Miệng ở một số người bên ngoài, dùng nó như một cách thúc đẩy ý đồ riêng của họ.
Để đánh giá một luận văn, cần xem thử
luận đề nó là gì, sau đó cách tác giả triển khai chứng minh, biện giải,
thuyết phục người đọc tin vào luận đề đó như thế nào, có thành công
không.
Luận văn xác định, “vấn đề then chốt
là tra vấn về vị thế bên lề như một điểm tham chiếu để bình luận về
những cách tân và tính cách mạng trong tư tưởng và nghệ thuật [thực hành
thơ của Mở Miệng]”.
Mặc dù chương về vị thế bên lề khá
dài, phần bối cảnh “hậu đổi mới” dễ gây phản ứng ở những người đọc thuộc
“dòng chính” (đây là đoạn được trích dẫn nhiều nhất để gán nhãn “phản
động” cho luận văn, có thể tóm tắt lập luận của người viết ở phần này
như thế này: Nhóm Mở Miệng chọn vị thế bên lề như là điều kiện để có thể
cách tân một cách trọn vẹn bởi “cách tân như một lẽ sống còn của nghệ
thuật mới là lý do tồn tại thực sự” của họ. Như vậy mọi sự phản kháng
chỉ là biểu hiện của chọn lựa vị thế bên lề, còn cách tân mới là mục
đích.
Cách tân trước hết thể hiện ở hình
thức tự xuất bản với những phá cách, tạo ra một không gian hoạt động
riêng, là nội dung chương hai. Phần còn lại của luận văn miêu tả, bình
giải những nỗ lực mà khi miêu tả chi tiết sẽ làm hoảng sợ những người
bình thường vì sự vô nghĩa của ngôn từ, sự tục tĩu, bế tắc, giễu nhại,
giải thiêng… khi Mở Miệng thực hành thơ.
Nếu xét về góc độ học thuật, hoàn toàn không có gì ngạc nhiên khi thấy Hội đồng chấm luận văn cho điểm 10 tuyệt đối.
Tuy nhiên, sự phẫn nộ của một số nhà
phê bình, nhà văn, nhà báo là điều cũng dễ hiểu. Bởi Đỗ Thị Thoan đã
chọn sai thời điểm để công bố luận văn. Như cô tự nhận xét cô không giữ
được sự khách quan khi viết luận văn vì phải can dự, vì phải chọn làm kẻ
ngoài lề, vì thế luận văn chọn vị trí của người nhìn vào bối cảnh đời
sống chính trị hiện đại như một người bên ngoài dòng chính thống. Chỉ
cần một sự phân tích khách quan, tỉnh táo, hơi lạnh lùng như thế cũng đủ
làm luận văn là cái gai trong cách nhìn chính thống.
Khách quan mà nói, thời nào, nơi nào
cũng sẽ có những nhóm như Mở Miệng. Lúc nào cũng có sự phản kháng, sự
tác động của kẻ ngoài lề dội vào dòng chính. Để phá vỡ cái trì trệ của
dòng chính, kẻ ngoài lề phải phá phách, quậy nát, phải ồn ào, tức phải
đẩy tới chỗ cực đoan, quá khích. Và như một quy luật, dòng chính nhờ vậy
tiến lên một mức độ mới, rồi lại rơi vào trì trệ, cần sự thúc đẩy của
kẻ ngoài lề phá phách mới. Đó có thể là sự trói buộc của thần quyền thời
Sade, của chủ nghĩa tư bản, của tư duy toàn cầu hóa, của các thiết chế
xã hội; chứ đâu nhất thiết là thể chế hiện nay. Kẻ ngoài lề vì vậy luôn
luôn là kẻ ngoài lề, khó được chấp nhận rộng rãi, chưa kể là sẽ gây dị
ứng cho nhiều người (tôi đoán 10 người bạn của tôi sẽ có 9 người trong
đó có tôi, dị ứng với Mở Miệng) nhưng nó phải đóng trọn vai trò của nó,
rồi thôi. Dù gì đi nữa nó cũng cần được nghiên cứu và Đỗ Thị Thoan đã
làm được điều đó, không khích lệ thì thôi sao lại vùi dập.
Nguồn Facebook Xê Nho NVP
