Nguyễn Giang
Dịp kỷ niệm 80 năm báo Phong Hóa bộ mới và phong trào Tự lực
Văn đoàn khiến tôi nghĩ nếu không có họ thì văn học Việt Nam sẽ ra sao.
Văn chương và nhất là tiếng Việt chúng ta dùng ngày nay chắc chắn sẽ thiếu nhiều, và nghèo đi nhiều.
Chúng ta may mắn có họ ở vị trí những người mở đường tài năng, trẻ trung, trong sáng, và yêu nghề tới mức dấn thân.
Nhưng sau gần một thế kỷ, những nỗ lực của họ cũng cần được đánh giá theo hướng nhìn hoàn toàn đối nghịch.
Đó là đặt ngược lại các tôn chỉ của Tự lực Văn đoàn vào bối cảnh sinh
hoạt văn hóa, truyền thông tại Việt Nam vào lúc này để xem chúng ta đã
được và mất gì.
Hàng rẻ bán đắt
Tự lực văn đoàn coi làm giàu cho ‘văn sản’ trong nước và ra những cuốn sách có giá trị về văn chương là tôn chỉ số một.
Hiện thực thị trường sách báo tại Việt Nam nay lại là bức tranh ngược
lại, tràn lan các ấn bản in xấu và vi phạm tác quyền, bán đại trà để
kiếm tiền cho các đầu nậu.
Trên báo và văn online số bài sao chép dạng rác mạng nhiều hơn là các
tác phẩm có tầm. Số lượng đầu báo hàng trăm không làm cho chất lượng
hơn thời 1930-1945.
Bề bộn ngôn từ
Về ngôn từ, Tự lực văn đoàn, trong bối cảnh tiếng Pháp chiếm thế
thượng phong, chữ Hán mất thế cùng di sản nghìn năm suy vi và thành gánh
nặng, đã cổ vũ cho tiếng Việt, cho ngôn ngữ viết mang ‘tính cách An
Nam’ như cách gọi hồi đó.
Hiện nay, ngôn ngữ tiếng Việt lại đầy ắp những từ du nhập, chủ yếu từ
báo chí bình dân tiếng Anh, kể cả các từ viết sai, phiên âm linh tinh,
thiếu chuẩn mực.
Phong Hóa và sau đó là Ngày Nay cũng cố gắng Việt hóa, giảm bớt chữ
Nho thì bây giờ, ngôn ngữ chính trị trên các báo chính thống ở Việt Nam
lại rập khuôn nhiều các cụm từ chính trị Trung Quốc.
Chủ nghĩa đại gia
Tự lực văn đoàn mong muốn và quyết chí đề cao khái niệm ‘chủ nghĩa
bình dân’, hiểu theo cách của chúng ta bây giờ là một xã hội công dân
theo các giá trị dân chủ tư sản.
Tinh thần ‘bình dân’ là thái độ vì đại chúng, đối lập với thói trưởng
giả, hay sự kiêu căng của trí thức, sỹ phu ‘ăn trên, biết trước’, chứ
không phải là bình dân kiểu nôm na hay lá cải (tabloid).
Nhưng các ‘chuẩn thị trường’ được theo đuổi cuồng nhiệt ở Việt Nam
hiện nay khiến không gian văn hóa nhiều các nhân vật gây scandal, lố
lăng, phát ngôn bừa bãi.
Báo chí Việt Nam ít ra là trong các mục nhắm tới giới trẻ hay nói về
‘đẳng cấp’ theo nghĩa coi các đại gia kiếm tiền, ăn tiêu phung phí hay
chuyện riêng, chuyện kín của các cô hoa hậu để giới trẻ khâm phục và bắt
chước chứ không phê phán.
Phục hồi hủ tục
Thời nay khó có thể sinh ra được Lý Toét và Xã Xệ
Các nhân vật Lý Toét, Xã Xệ được đặt ra để phê phán tàn dư phong kiến, để dùng tiếng cười vạch trần tính lỗi thời của Nho giáo.
Sau 80 năm, người Việt Nam nay đua nhau phục cổ, từ xây nhà thờ họ,
từ quay lại các lễ hội thôn quê tới cúng bái, lễ lạt tốn kém vì tin rằng
họ đang trung thành với mong ước của cha ông.
Những phong trào này được chính quyền cổ xúy trong nỗ lực đích thực
nhằm phục hồi dòng văn hóa dân gian từng bị chính chính quyền đó phủ
nhận một thời nhưng cũng còn để thu hút du lịch, hoặc để dùng di tích,
di sản làm kinh doanh.
Tổ chức quan cách
Tự lực văn đoàn từ lúc ra đời cho đến khi kết thúc luôn trung thành
với tôn chỉ bình đẳng trong sáng tác và tổ chức. Công việc viết văn và
xuất bản của họ không tạo thành một bộ máy, một cơ chế đồ sộ mà xoay
quanh tinh thần dân chủ nội bộ và cũng cởi mở với bên ngoài.
Văn đàn chính thống ở Việt Nam ngày nay là ngôi đền có các ngôi vị và
ngọn nến được thắp bằng nguồn tài trợ của chính phủ và cách sinh hoạt
cồng kềnh, quan cách.
Đừng cười vượt cấp
Bên cạnh hai nhân vật gây cười trên tranh biếm họa nói trên, Tú Mỡ,
một trong bảy nhân vật chủ chốt của Tự lực văn đoàn, đã thành danh nhờ
thơ trào lộng.
Tiếng cười của ông và của Phong Hóa không thóa mạ mà có chừng mực, đả kích nhưng không đánh đấm.
Báo chí Việt Nam ngày nay, vì lý do chính trị, không có mục tiếu lâm về chính trường, về lãnh đạo.
So với cách Phong Hóa cười từ hoàng đế, quan toàn quyền, tổng đốc,
khâm sứ trở xuống thì ngày nay tính trào phúng trên văn báo Việt Nam có
vẻ tụt lùi đi và chắc chắn là nghèo nàn hơn.
Ai cũng biết tiếu lâm chính trị kể trong quán nước, trên vỉa hè ở
Việt Nam thì vẫn có nhưng không leo được vào các trang báo, các chương
trình truyền hình, truyền thanh, hoặc có chút ít hài thì chỉ là phê quan
chức tham nhũng chung chung, cấm vượt cấp.
Sex và bạo lực
Các nhân vật trong văn của Tự lực văn đoàn nhìn chung đều là những
con người Việt Nam trong sáng, kể cả khi đi làm cách mạng thì họ vẫn
lãng mạn, không bạo lực.
Các nhân vật nam và nữ đẹp trong khi yêu, khi sống, khi nghĩ.
Mâu thuẫn xã hội, gia đình, khác biệt tầng lớp xã hội đều có cả nhưng
không tàn khốc. Có thể đó là phần ngây thơ của họ vì sau 80 năm, xã hội
Việt Nam bộc lộ những xu hướng ngược lại.
Mở các trang báo mạng nào cũng thấy mục ‘Đọc điều nhất’ là những chuyện rùng mình, dâm ô và tàn tệ.
Lan trong Hồn bướm mơ tiên phải chọn giữa ái tình và cửa Phật, còn sự
lựa chọn của nhiều thanh niên hiện nay là thử cả hai: thể nghiệm trong
yêu đương nhân danh lối sống ‘hiện đại’ nhưng cũng cúng lễ sì sụp mỗi
ngày tuần để cầu tài hoặc thăm chùa như một hoạt động dã ngoại.
Tùy tiện tập thể
Khen và chê Tự lực văn đoàn chắc còn cần nhiều ý kiến nhưng
theo tôi, sự thất bại lớn nhất của tinh thần Phong Hóa trong xã hội và
con người Việt Nam ngày nay chính là sự thiếu vắng của Tự do cá nhân.
Trái với giá trị này, tính tùy tiện tập thể lại là phổ biến ngày nay.
Đây là sự thất bại của chung mọi người, không phải của nhóm chủ
trương vì họ đã ra người thiên cổ từ lâu, và không tham gia gì hết vào
phần định hình xã hội hậu chiến và mở cửa trong thế kỷ 21 này ở Việt
Nam.
Bệnh tùy tiện tập thể lan truyền trên diện rộng không chỉ đẩy tự do
cá nhân vào các góc của tính lập dị, hoặc bung phá theo cách ngỗ ngược
trong thanh thiếu niên, văn nghệ sỹ, mà còn nuôi dưỡng chế độ môn phiệt
kiểu mới.
Quanh co cụm lại
Khác với con người lý tưởng của Tự lực văn đoàn luôn nhìn lấy lương
tâm và trách nhiệm cá nhân làm kim chỉ nam cho sự dấn thân, không ít con
người Việt Nam, kể cả ở vai trò văn nghệ sỹ, trí thức hiện giờ lại ham
phù trợ hay vây quanh một số nhân vật có quyền, một số nhóm lợi ích nắm
báo chí để kiếm chác, hưởng danh lợi phù phiếm, bằng cấp, chức tước do
bộ máy ban xuống.
Vì không dấn thân mà co cụm lại trong các hội đoàn, cơ quan, đại học,
sức sáng tác của họ bị cùn mòn đi và tính bè phái lại tăng lên.
Câu hỏi cá nhân
Vợ chồng nhà văn Nhất Linh trong một ảnh tư liệu còn lưu lại
Viết ra đôi ý kiến riêng về Tự lực văn đoàn, tôi tự hào Việt Nam đã
có những con người như Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam, Tú
Mỡ, Thế Lữ và Xuân Diệu trong nhóm chủ chốt nhiều thành viên tham gia
cùng họ để tạo ra một dấu ấn, một di sản cho nhiều thế hệ.
Nghĩ đến Tự lực văn đoàn ngày nay cũng không thể quên được các câu
chuyện xảy đến với họ và hàng triệu bạn đọc của họ trong suốt những thập
niên biến động long trời lở đất trên toàn cõi Đông Dương và đất nước
Việt Nam sau đó.
Nhưng nay nhìn lại, sức lôi cuốn của Tự lực văn đoàn không phải là
một bài học họ để lại cho chúng ta mà là một câu hỏi mỗi cá nhân cần
phải chia tay với cái gì và làm điều gì mới cho cuộc đời của chính mình.
Sau hai ba thập niên bung ra, xã hội Việt Nam có lẽ đã đến cái ngưỡng
người ta cần hỏi có nên chấm dứt với thái độ ham tích cóp, chiếm đoạt
và ăn tới bội thực các vấn đề, nhất là trong văn hóa, trong lối sống để
dũng cảm bước lên một con đường mới, như Loan đã đoạn tuyệt với ngôi nhà
cũ trong tiểu thuyết cùng tên của Nhất Linh mà tôi xin trích một đoạn
làm lời kết:
“Từ ngày bà Hai mất đi đó đến nay trên bốn tháng đó Loan chỉ quanh
quẩn với cái ý tưởng bán nhà để trả nợ. Nàng muốn không còn dính dáng
một tí gì với đời cũ nữa.
Còn lại một mình, nàng mong giũ sạch bụi đường cũ, để thảnh thơi tiến bước một cảnh đời mới mà nàng vẫn khao khát bấy lâu.
Từ sáng đến giờ, trong lúc dọn nhà, nàng có cái cảm tưởng như người
sắp sửa bắt đầu một cuộc đi chơi xa; nàng hồi hộp lo sợ, nhưng trong cái
sợ có lẫn cái vui sắp được sống một cuộc đời tự lập, không lụy đến ai
và không ai quấy rầy mình được...”
BBC Tiếng Việt.
