Phạm Hồng Sơn dịch và chú thích
Victor Hugo
Victor Hugo
Lời giới thiệu của người dịch: Có thể nói dấu
hiệu trung thực nhất của một hệ thống luật pháp đã bị tha hóa là tử tội
hoàn toàn thản nhiên trước cái chết do luật pháp thi hành. Nhưng dấu
hiệu đó cũng cho thấy một tín hiệu tích cực: lý trí và phẩm cách của xã
hội đó chưa hoàn toàn cúi đầu trước tử thần hay sự tha hóa của luật
pháp. Sự tích cực đó sẽ còn tích cực hơn nếu thái độ khinh thường “công
lý” như thế đánh động được dư luận xã hội cho những cải cách có thể về
hệ thống luật pháp/chế độ chính trị. Vì vậy, có thể nói công lý là cha và cũng là con của luật pháp. Và cả hai thứ đó đều là con và đồng thời cũng gần như là cha của con người.
Claude Gueux, sáng tác văn học của Victor Hugo năm 1834,
đã đề cập mối quan hệ tay ba phức tạp, tương hỗ vừa nói qua một câu
chuyện cụ thể dựa trên một sự kiện có thật: Tháng 11 năm 1831 trong một
nhà tù lớn tại Troyes, vùng gần Paris, một tù nhân đã giết chết một cai
tù trước sự tán đồng, hả hê của đám đông bạn tù. Kẻ sát nhân tù nhân đó,
cố nhiên không thể thoát được cơn thịnh nộ của nhà chức trách, đã bị
luật pháp kết án tử hình và bị hành quyết gần như ngay lập tức. Nhưng
Victor Hugo không nhìn vụ việc bằng con mắt lạnh lùng của luật pháp
đương thời, Claude Gueux đã đặt lại vụ việc trên những bình
diện lớn hơn: trách nhiệm xã hội, bản thể con người, đạo đức, giáo dục,
luật pháp và cả niềm tin tôn giáo.
Claude Gueux, về lượng chữ, là một tác phẩm rất mỏng so với hai tác phẩm đồ sộ nổi tiếng khác của Victor Hugo, Nhà thờ Đức Bà Paris (Notre Dame de Paris) và Những người khốn khổ (Les Misérables). Nhưng về triết lý nhân sinh, ý nghĩa xã hội, tâm lý nhân vật, cũng như tinh thần nhân văn cao cả, Claude Gueux chưa hẳn đã mỏng hơn hai tác phẩm đồ sộ kia, nếu không muốn nói chính Claude Gueux (Claude Khốn Cùng) là bà đỡ cho Les Misérables (Những người khốn khổ) ra đời gần 30 năm sau.
Có lẽ linh hồn, nếu ta tin là có linh hồn, của nhân vật chính trong Claude Gueux
sẽ thanh thản hơn, siêu thoát hơn nếu độc giả hôm nay, thay vì ngậm
ngùi hay rơi nước mắt trong khi đọc tác phẩm, nhận được rõ hơn nguyên
nhân của những bất cập, bất nhân trong hệ thống pháp luật hiện tại và,
cũng không im lặng hay cúi đầu khuất phục.
_______
Cách đây chừng bảy hoặc tám năm, ở Paris có một gã thợ nghèo tên là
Claude Gueux. Gã sống cùng một cô gái, cũng là người hầu, và một đứa bé
con của cô ta. Tôi sẽ kể lại các việc như chúng đã xảy ra rồi độc giả
thu lấy những đạo đức đã được gieo trên đường đi của chúng. Claude là
một thợ giỏi, hoạt bát, lanh trí, bị nền giáo dục khinh miệt nhưng được
tự nhiên ưu ái, không biết đọc nhưng rất biết nghĩ. Một mùa đông buốt
giá, mất việc, trong hốc trọ thuê áp mái của gã hết sạch cả lửa lẫn
bánh. Gã ta, cô gái và đứa trẻ co ro trong đói, rét. Claude đi ăn trộm.
Tôi không biết gã đã trộm gì và trộm ở đâu, chỉ biết vụ trộm đã mang lại
bánh mỳ cùng lửa ấm cho người đàn bà và đứa bé trong ba ngày, và năm
năm tù cho gã.
Gã bị đưa tới nhà tù trung tâm Clairvaux để thi hành án. Clairvaux
nguyên là một tu viện cổ đã được cải thành ngục thất, những buồng nguyện
thành hầm giam người, còn bàn thờ thành cột trói bêu tù.
Khi chúng ta nói về tiến bộ nghĩa là khi đó chỉ có một số người hiểu
và thực thi điều này mà thôi. Chính đó là cái bị ẩn giấu trong ngôn từ
của chúng ta.
Xin tiếp tục.
Tới nơi, ban đêm Claude bị đưa vào ca-sô [1], ban ngày đưa vào xưởng. Nhưng xưởng không phải là cái tôi phàn nàn.
Claude Gueux, gã thợ ngay thật đã thành tên trộm, là một người
nghiêm túc, trọng liêm sỉ. Gã có cái trán cao với những nếp nhăn trước
tuổi, có những ánh bạc lấp ló trong mái tóc đen, đôi mắt hiền, mạnh mẽ
ẩn sâu dưới cung mày đẹp, hai lỗ mũi rộng khoáng đạt, chiếc cằm kiêu
hãnh nhô về trước với đôi môi ngạo nghễ ở trên. Một cái đầu đẹp. Nhưng
rồi chúng ta sẽ thấy xã hội đối xử ra sao với tướng mạo đẹp đẽ này.
Gã ít nói, thường dùng cử chỉ nhiều hơn, nhưng con người gã có một
cái gì đó đầy uy lực khiến người khác phải tuân phục. Gã có cái vẻ trầm
tư của nghiêm nghị hơn là đau khổ. Gã còn là một kẻ giỏi chịu đựng.
Nơi Claude Gueux bị giam cầm có một giám quản xưởng tù, một loài
công chức dành riêng cho nhà tù. Loại người này có phẩm chất của cả cai
tù lẫn chủ xưởng, vừa thúc được thợ vừa hăm được tù, vừa đặt được vào
tay bạn cái cưa và cúi xuống luồn cho hai chân bạn đôi xiềng. Giám xưởng
của Claude Gueux còn là một biến dị của loài công chức đó. Cộc lốc, độc
đoán, bảo thủ, luôn luôn áp chế. Tuy nhiên, đôi lúc ông ta cũng tỏ ra
gần gũi, thân thiện, thậm chí còn vui vẻ, bông đùa. Con người ông ta có
chất nhẫn tâm nhiều hơn chất thô cứng. Đặc biệt ông ta không thích lý
luận, tranh cãi với ai, kể cả với bản thân. Ông ta là một người cha,
người chồng tử tế theo cái nghĩa trách nhiệm, không phải theo nghĩa phẩm
hạnh. Ngắn gọn, ông ta không ác nhưng tồi. Ông ta thuộc dạng người
không có gì có thể rung động, co giãn. Một con người được cấu tạo bằng
những phân tử bất động, trơ ỳ trước mọi ngôn từ, tình cảm. Là loại người
có những cơn giận băng giá, có những mối hận u uất, những phẫn nộ vô
cảm, khiến cho lửa căm hờn bùng lên mà không tỏa hơi nóng giận, có thể
ví với một thanh gỗ dày một đầu đã cháy rực mà đầu kia vẫn lạnh ngắt.
Tất cả mọi nẻo chính, phụ trong bản đồ tính khí của ông ta đều tiến tới
một điểm: chai lỳ. Ông ta tự hào về điểm ấy và có ý tự sánh mình với
Napoléon. Đó chỉ là một ảo tưởng quang học, như nhiều người đôi lúc đã
nhầm chai lỳ với nghị lực, hay đã tin một ngọn nến là một vì sao. Mỗi
khi con người này định làm một chuyện vô lý mà ông ta gọi là ý chí,
ông ta sẽ ngẩng cao đầu đạp qua mọi ngáng trở để đi tới cùng sự vô lý.
Kiên định không trí lực, sự ngu dại nối thêm ngu dốt phụng sự ông ta. Và
phụng sự đắc lực. Nhưng nói chung, khi một thảm họa, dù công hay tư, đổ
xuống đầu chúng ta, nếu quan sát kỹ đống đổ nát và soi xét kỹ quá trình
diễn ra, ta sẽ gần như luôn thấy thủ phạm là một kẻ có trí óc bình
thường nhưng ương ngạnh, kẻ rất tự tin và tự phụ. Thế gian vẫn có những
cái đầu đặc ngang bướng như thế nhưng tự tưởng là thiên tài.
Đó là tất cả những gì thuộc về bản tính lão giám xưởng tại nhà tù
trung tâm Clairvaux. Đó cũng là cách xã hội đều đặn chà đạp lên tù nhân
làm phát ra những tia lửa nhỏ căm hờn. Tia lửa của nhiều viên đá lửa
giống nhau cọ vào những viên sỏi giống nhau thường làm thành đám cháy.
Khi tới Clairvaux, Claude Gueux được đánh số ngay rồi được đưa vào
xưởng giao việc. Giám xưởng tới gặp Claude, nhận ngay ra gã là một tay
thợ cừ và xử sự tử tế với gã. Thậm chí có một lần nhân lúc trong người
dễ chịu và lại trông thấy Claude quá buồn, vì gã luôn nhớ tới người đàn
bà gã vẫn gọi là vợ, lão giám kể cho Claude nghe, vừa để cho
khuây khỏa thời gian vừa để vỗ về Claude, rằng cái ả bất hạnh đó đã đi
làm điếm rồi. Claude im lặng, lạnh lùng hỏi về đứa trẻ, lão giám nói
không biết.
Sau vài tháng, Claude quen dần với nhà tù và có vẻ không còn nghĩ
ngợi thương nhớ điều gì nữa. Thay vào đó là một sự thâm trầm nghiêm nghị
rất riêng biệt.
Rồi thêm một thời gian nữa, Claude trở thành một người có uy thế đặc
biệt đối với tất cả các tù của xưởng. Như có một cam kết ngầm mà không
ai biết vì sao, kể cả Claude, tất cả thường hỏi ý kiến gã, lắng nghe gã,
khâm phục và làm theo ý gã – cấp độ cuối cùng của ngưỡng phục. Đây
không phải là loại tuân phục bình thường từ những con người cùng có bản
năng bất phục. Đối với Claude, cái đế chế đó là một bất ngờ. Nhưng thật
ra nó đã nằm ngay trong ánh mắt khi gã nhìn mọi người. Mắt chính là cửa
sổ để người khác trông thấy những suy tư, hiểu được những ý định trong
đầu của một người.
Để một người luôn tràn trề ý kiến, tư tưởng trong đầu cùng sống với
những người không có gì trong đầu, sau một thời gian và do qui luật hấp
dẫn, những cái đầu tăm tối cũng sẽ dần dần, một cách khiêm nhường và quí
trọng, châu quanh cái trí não tỏa sáng. Đã có những con người là sắt
thì cũng có những con người là nam châm. Claude là một thanh nam châm
mạnh.
Chưa tới ba tháng Claude đã trở thành linh hồn, luật pháp và thành
người ấn định trật tự cho cả xưởng. Mọi việc, mọi người đều răm rắp hành
động nhịp nhàng theo chỉ đạo của gã. Có lúc gã còn không chắc gã đang
là vua hay là tù nữa. Tình trạng đó giống như kiểu một giáo chủ bị giam
cầm cùng cả tăng đoàn. Nhưng đương nhiên, được tù yêu thì phải bị cai tù
ghét, sự song hành tất yếu. Luôn luôn thế. Nổi tiếng không bao giờ
không sánh cùng bài bác. Vị ngọt thương yêu từ người nô lệ luôn phải kèm
thêm chất đắng ác cảm của chủ nô.
Một trong những cấu tạo đặc biệt của cơ thể Claude là gã rất phàm
ăn. Khẩu phần hàng ngày của hai người đàn ông có sức vóc bình thường chỉ
vừa vừa đủ cho cái dạ dày của gã hoạt động cầm chừng trong ngày. Đối
với người sung túc ăn khỏe là cơ hội để rót thêm vui sướng cho đời,
nhưng ăn khỏe là nỗi khổ của đám thợ nghèo, là điều bất hạnh cho lũ tù
nhân.
Khi còn ở ngoài, Claude quần quật suốt ngày, kiếm được mỗi ngày đến 2
cân bánh mỳ, Claude xơi hết. Trong tù, cũng quần quật cả ngày nhưng
khẩu phần cho tù chỉ được chừng 8 lạng bánh và khoảng 1 lạng thịt. Đã là
khẩu phần thì không thể thay đổi.
Claude thường xuyên đói trong nhà tù Clairvaux. Gã đói và đói, thế thôi. Claude không nói gì. Tính gã thế.
Một hôm, vừa ngấu nghiến xong hết phần ăn của mình Claude ngồi ngay
vào làm việc hòng đánh lừa cái đói, trong khi các tù khác vẫn còn rộn rã
ăn uống. Bỗng một thanh niên trắng trẻo, thanh mảnh, tay cầm phần ăn
vẫn còn nguyên và con dao ăn, đến gần Claude. Cậu thanh niên cứ đứng im
cạnh Claude, nửa muốn nói điều gì, nửa không dám. Chàng trai, chiếc
bánh, và miếng thịt làm Claude không chịu nổi.
“Cậu muốn gì?”
“Tôi muốn anh giúp tôi một việc.” Cậu thanh niên rụt rè trả lời.
“Việc gì?”
“Giúp tôi cùng ăn suất này. Đối với tôi nhiều quá.”
Một giọt nước tràn qua trong con mắt kiêu hãnh của Claude. Gã cầm
lấy dao, chia đôi suất ăn ra làm hai phần bằng nhau, cầm lấy một phần
rồi ăn.
“Cám ơn”, cậu tù trẻ nói. “Nếu anh muốn, chúng ta hàng ngày sẽ chia nhau như thế này.”
“Cậu tên gì?” Claude lên tiếng.
“Trắng.”
“Sao cậu lại ở đây?”
“Tôi đã ăn trộm.”
“À, tớ cũng vậy.”
Bọn họ từ đó cùng chia nhau như thế mỗi ngày. Claude 36 tuổi nhưng
nhiều lúc có cái vẻ của người đã 50 vì gã lúc nào trông cũng suy tư,
nghiêm túc. Trắng mới có hai mươi nhưng mọi người lại nghĩ chỉ mới mười
bảy vì tay ăn trộm này có cái nhìn trông quá thơ ngây. Quan hệ giữa hai
người đàn ông trở nên thắm thiết. Nhưng sự thắm thiết kiểu tình cha con
hơn là tình bạn, vì Trắng vẫn tươi trẻ như một cậu bé mà Claude lại nom
như một ông già.
Hai người cùng làm trong một xưởng, cùng ngủ dưới một mái vòm, cùng
đi với nhau mỗi khi được đi dạo và cùng ngoạm chung một chiếc bánh. Cả
hai say nhau đến mức có cảm tưởng kẻ này là thế giới của kẻ kia. Cả hai
ngập tràn hạnh phúc.
Ở trên chúng ta đã nói tới lão giám xưởng, người luôn xét nét tù
nhưng lại hay phải nhờ đến Claude mỗi khi muốn tù vâng lời. Đã hơn một
lần Claude phải cho giám xưởng mượn cái uy của gã để ngăn không cho rối
loạn hay bạo loạn xảy ra. Đúng ra thì phải nói 10 lời của Claude có
trọng lượng bằng 10 ông cẩm. Nhiều lần Claude đã phải lên tiếng giúp lão
giám. Nhưng trong thâm tâm lão giám xưởng không ưa Claude, lão rất khó
chịu với cái cách Claude giúp lão. Lão ghen với tay ăn trộm. Sâu trong
tim lão giám đã mọc ra một mối căm thù âm thầm, kình địch không nguôi
với Claude. Đó là lòng ghen hận của kẻ có quyền nhưng thiếu uy với một
người không có quyền nhưng đầy uy tín. Đó cũng là kiểu hiềm tị của kẻ
chỉ có sức mạnh cơ bắp với người sở hữu nhiều uy lực tinh thần.
Những thù hằn đó thuộc hạng thù hằn tai hại nhất của con người.
Nhưng Claude yêu Trắng nhiều chừng nào thì lại thờ ơ với lão giám
chừng ấy. Một hôm vào buổi sáng lúc tù nhân xếp hàng từng đôi đi từ chỗ
ngủ sang chỗ làm, Trắng đang đứng cạnh Claude thì bị gọi tên ra ngoài để
gặp giám xưởng.
“Họ cần gì em?” Claude hỏi.
“Em không biết.”
Trực buồng đưa Trắng đi.
Buổi sáng đã trôi hết, Trắng không thấy về. Đến giờ ăn, Claude hí
hửng sẽ gặp Trắng ở trong sân nghỉ. Trắng không có ở đó. Vào lúc tất cả
quay lại xưởng cũng không thấy Trắng trong xưởng. Một ngày đã trôi qua.
Tối đến, khi mọi người đã vào hết khu ngủ, Claude dò tìm đôi mắt Trắng.
Không thấy. Có lẽ đó là lúc khó khăn nhất với Claude, gã không thể chịu
đựng được thêm và cất lời hỏi người trực buồng ở ngoài, điều gã chưa bao
giờ làm:
“Trắng bị ốm à?”
“Không.” Người trực trả lời.
“Sao hôm nay không về?”
“À, bị chuyển khu khác rồi.” Tiếng trả lời hờ hững.
Những người chứng kiến cảnh hỏi đáp này về sau đã nói rằng ngay sau
câu trả lời đó cây nến nhỏ trên tay Claude rung lên nhè nhẹ. Gã bình
thản hỏi thêm:
“Ai đã ra lệnh chuyển?”
Người trực đáp: “M.D.”
M.D. là tên của giám xưởng.
Cả ngày hôm sau trôi đi cũng giống ngày hôm trước, không có Trắng.
Tối đến, khi việc sản xuất đã dừng, giám xưởng M.D. bắt đầu đi tuần
vòng kiểm tra quanh xưởng như thường lệ. Khi thấy giám xưởng từ xa,
Claude bỏ cái mũ len trên đầu xuống, đóng lại các cúc chiếc áo khoác tù
màu xám đúng theo qui định khi gặp cai tù, rồi mũ cầm tay đứng thẳng lên
ngay lối vào bệ của gã. Giám xưởng vừa đi tới.
“Thưa ông!”
Lão giám dừng lại, nghiêng người.
“Thưa ông”, Claude nói tiếp, “có đúng là Trắng đã bị chuyển khu rồi phải không?”
“Đúng.”
“Ông ơi, tôi cần Trắng để có thể sống được ông ạ.” Claude nói theo,
và thêm: “Ông biết là suất ăn của trại không đủ cho tôi, Trắng đã nhường
một phần của cậu ấy cho tôi mà ông.”
“Đó là chuyện của nó.” Giám xưởng nói.
“Ông ơi, không có cách nào chuyển lại Trắng về khu này hở ông?”
“Không được. Quyết rồi.”
“Ai quyết?”
“Tao.”
“Thưa ông D., đây là chuyện sống chết của tôi, tất cả phụ thuộc vào ông đấy. Xin ông xem lại.”
“Tao không bao giờ xem lại những cái tao đã quyết.”
“Tôi đã làm điều gì không phải với ông sao?”
“Không!”
“Vậy sao ông lại tách tôi và Trắng ra?”
“Vì.”
Lão giám xưởng chỉ nói thế và đi. Claude gục đầu xuống, im lặng. Đúng là “hùm thiêng khi đã sa cơ cũng hèn”[2].
Chúng tôi phải nói để quí bạn biết là nỗi buồn chia ly này không hề
làm cho thói phàm ăn của Claude trở thành tồi tệ. Gã không thể hiện có
một sự thay đổi lớn nào cả. Gã còn không nói với bất kỳ người bạn nào về
Trắng. Gã vẫn đi bộ một mình trong sân vào giờ nghỉ và đói. Không có gì
hơn.
Tuy nhiên những người gần và hiểu gã nhận thấy một cái gì đó gở gở, u
ám cứ hiện dần lên trên khuôn mặt gã mỗi ngày. Ngoài điều đó ra, gã lại
có vẻ dễ thương hơn bao giờ hết.
Nhiều người muốn chia suất ăn cho gã nhưng gã từ chối.
Nhưng kể từ lúc nhận được lời giải thích của giám xưởng, tối nào
cũng thế Claude đều có một hành động kỳ cục làm tất cả phải ngạc nhiên
vì điều đó lại xuất hiện từ một con người rất nghiêm túc. Cứ vào lúc cai
xưởng đi tuần qua ngay trước bệ của Claude, Claude đều ngước mắt lên
nhìn chằm chằm vào giám xưởng rồi, với một giọng vừa bồn chồn vừa tức
giận như kiểu vừa cầu khẩn vừa dọa dẫm, nói chỉ hai từ: Thế Trắng? Lão giám đều giả như không nghe thấy gì hoặc chỉ nhún vai đi thẳng.
Giám xưởng đã phạm sai lầm lớn khi nhún vai, vì tất cả những khán
giả xem những cảnh tái diễn kỳ lạ ấy đều thấy rõ trong con người Claude
đã có một điều gì được xác quyết rồi. Cả nhà tù đều hồi hộp chờ xem kết
cục của cuộc đấu, cuộc đấu giữa chai lỳ với quyết đoán.
Một lần Claude còn nói với giám xưởng:
“Ông ơi, xin ông hãy nghe tôi. Hãy trả lại tôi người bạn, rồi ông sẽ
được tốt đẹp, tôi đảm bảo với ông đấy. Hãy ghi nhận cho tôi là tôi đã
nói thế rồi ông nhé.”
Một lần khác, ngày Chủ nhật, Claude hai tay ôm trán chống gối, ngồi
bất động trên một tảng đá trong sân suốt mấy giờ liền, một bạn tù đến
gần vừa cười vừa nói ầm lên:
“Quỉ ơi, làm gì ở đây thế, Claude?”
Claude từ từ ngẩng đầu lên nặng nề:
“Tôi đang xử một người.”
Buổi tối ngày 25/10/1831, vào đúng lúc giám xưởng đi tuần vòng,
Claude lấy chân giậm vỡ một mặt kính đồng hồ gã nhặt được ở ngoài hành
lang lúc sáng. Tiếng kính vỡ nghiến rờn rợn. Giám xưởng gắt: “Tiếng gì
đâu đấy?”
“Không có gì đâu, tôi đấy”, Claude đáp lời. “Ông giám ơi, trả lại tôi Trắng đi, hãy trả lại bạn cho tôi.”
“Không thể được.”
“Nhưng cần phải thế ông ạ”, giọng Claude nhẹ nhàng nhưng quả quyết. Claude nhìn thẳng vào mặt giám xưởng, nói thêm:
“Hãy nghĩ kỹ thêm đi ông ơi. Hôm nay là ngày 25 tháng Mười. Tôi cho ông đến mồng 4 tháng Mười Một đấy.”
Người trực bên ngoài nhắc M.D. rằng Claude đã có ý đe dọa, cần cho gã vào ca-sô ngay.
“Không, không cần”, cai xưởng nhếch mép cười. “Vẫn cần tử tế với loại người đó.”
Hôm sau, lúc Claude đang đi dạo một mình vẻ suy nghĩ quên hết cả
những tù khác đang vui đùa dưới mảnh nắng nhỏ ở một góc gần đấy, một bạn
tù khác đi đến gần:
“Này, Claude, anh đang nghĩ gì đấy? Trông buồn thế.”
“Tao sợ là sắp có điều gì không hay đang đến với lão M.D. tử tế này mất.”
Trong suốt chín ngày đầy từ 25 tháng Mười đến 4 tháng Mười Một,
không ngày nào Claude không nhắc giám xưởng về nỗi đau ngày càng đau của
gã do mất Trắng. Quá mệt vì những lời van nài giống như thúc lệnh, lão
giám xưởng một lần cũng phải tống Claude vào ca-sô trong 24 giờ. Nhưng
tất cả chỉ có thế.
Ngày 4 tháng Mười Một đã tới. Sáng ra mọi người thấy Claude trở dậy
với một vẻ mặt thanh thản đặc biệt chưa bao giờ thấy kể từ ngày giám
xưởng quyết định chia ly gã với người bạn. Vừa dậy, Claude lục ngay chiếc hòm gỗ mộc đựng đồ dưới chỗ ngủ. Gã lôi ra một cái kéo may và một cuốn Emile [3]
sờn cũ. Đó là những kỷ vật duy nhất còn lại từ người đàn bà yêu thương
của gã, người mẹ của con gã và của cái hốc trọ đầm ấm trước đây. Nhưng
cả hai vật đều vô dụng đối với Claude. Kéo chỉ dùng cho phụ nữ, sách cho
kẻ biết đọc. Claude không biết vá may cũng không biết đọc.
Lúc đi qua khu vực từng là nơi cầu nguyện nay đã bị quét vôi trắng
và chuyển thành khu đi dạo cho tù vào mùa đông, Claude đến gần một bạn
tù đang nhìn chằm chằm vào những song sắt to tướng ở chiếc cửa kính trên
cao, gã chìa chiếc kéo nhỏ ra cho người bạn nhìn thấy rồi nói:
“Tối nay tao sẽ cắt những chấn song đó bằng chiếc kéo này.”
Người bạn ngớ người ra rồi phá ra cười. Claude cũng cười phá theo.
Sáng hôm đó Claude làm việc hăng hơn ngày thường. Chưa bao giờ gã
lại làm nhanh và chuẩn đến thế. Gã như phải bằng mọi giá hoàn thành cho
bằng được ngay trong buổi sáng chiếc mũ rơm mà người khách giàu có và tử
tế đã trả tiền trước cho gã. [4]
Trước giờ nghỉ trưa, Claude lấy cớ và đi xuống xưởng mộc ở ngay phía
dưới. Đó cũng là nơi gã được mọi người yêu quí như những nơi khác nhưng
gã ít khi lui tới.
“Này, Claude đến này.”
Mọi người chạy tới xúm quanh Claude, chuyện trò râm ran như hội.
Claude đảo nhanh mắt một vòng, không thấy một bóng cai tù cảnh giới.
“Ai có rìu thì cho tôi mượn nào.” Claude nói.
“Làm gì thế?”
Gã nói: “Tối nay giết giám xưởng.”
Mọi người xúm đến đưa đủ loại rìu ra cho Claude chọn. Cuối cùng, gã
lấy cái nhỏ nhất có lưỡi rất bén, giấu vào trong quần và đi ngay. Ở đó
có tất cả 27 tù. Gã không nói với ai phải bí mật, nhưng tất cả đều giữ
kín.
Họ thậm chí còn không nói gì về chuyện đó với nhau nữa.
Ai cũng tự chờ cái sẽ đến. Ghê rợn, thẳng thắn và đơn giản. Sẽ không
thể có trục trặc. Claude không phải là người có thể khuyên nhủ hay chê
trách được.
Một giờ sau, gã đi đến chỗ một bạn tù trẻ mới có 16 tuổi đang ngồi
ngáp trong khu đi dạo và nói cậu ta nên học chữ đi. Cũng lúc đó, một bạn
tù khác tiến sát vào Claude hỏi giấu cái quỉ gì trong quần đấy, Claude
nói:
“Rìu để giết M.D. tối nay. Lộ à?”
“Hơi thôi.”
Mọi việc khác đều diễn ra giống như mọi khi. Đúng 7h tối, các tù bị
nhốt lại trong mỗi khu ứng với một xưởng. Các cai tù giám sát cánh thợ
tù cũng phải đi ra ngoài cho tới khi giám xưởng đi tuần xong một vòng.
Thành ra Claude Gueux với các bạn tù khác cùng nghề đều bị nhốt chung lại trong cùng một xưởng.
Trong cái xưởng đó đã xảy ra một cảnh dị thường, vừa trang nghiêm vừa kinh hãi, một cảnh hi hữu chưa có trong sử sách.
Ở đó, như cáo trạng đã tuyên trước đây, có tất cả 82 kẻ ăn trộm, kể cả Claude.
Khi các cai tù vừa ra ngoài để mặc tù nhân ở lại với nhau, Claude
đứng thẳng lên trên bệ của mình, thông báo cho cả phòng biết gã có điều
cần nói. Tất cả im phăng phắc. Claude lên giọng:
“Tất cả anh em đều biết Trắng là em tôi. Suất ăn của trại không đủ
cho tôi ăn. Kể cả số tiền tôi kiếm được chỉ để mua thêm bánh, cũng không
đủ. Trắng đã chia bớt suất của cậu ấy cho tôi. Tôi yêu quí cậu ấy trước
hết là vì cậu ấy đã nuôi tôi và sau nữa là do tình cảm của cậu ấy đối
với tôi. Lão giám xưởng M.D. đã chia li chúng tôi. Lão làm điều đó chỉ
vì chúng tôi đã quyến luyến nhau. Đó là một con người ác độc, hả hê khi
làm kẻ khác đau khổ. Tôi đã xin lão nhiều lần trả lại Trắng cho tôi. Anh
em thấy không? Lão không muốn điều đó. Tôi đã để hạn cho lão tới ngày 4
tháng Mười Một lão phải đem Trắng về đây. Nhưng lão lại cho tôi vào
ca-sô. Còn tôi, trong chín ngày đó tôi đã dành để xét xử lão và đã kết
án: tử hình. [5]* Hôm nay 4 tháng Mười Một. Hai giờ nữa lão sẽ tới. Tôi xin báo để mọi anh em biết tôi sẽ giết lão. Anh em thấy thế nào?”
Tất cả nín lặng.
Claude tiếp tục nói với sự rung động, thuyết phục một cách tự nhiên
đặc biệt. Gã nói gã biết rõ gã sắp thực hiện một hành động bạo tàn nhưng
gã không tin là gã sai. Gã đang tự thẩm tra với lương tâm của 81 kẻ ăn
trộm.
Phải chăng gã đang cực đoan một cách thô thiển?
Người ta phải tự định đoạt lấy công lý mỗi khi bị lâm vào đường cùng?
Không thể lấy đi mạng sống của lão giám nếu không phải tự trả bằng
sinh mạng của mình, nhưng rất nên đổi sinh mạng của gã để lấy một sự
công bằng?
Gã đã nghĩ thật chín trong hai tháng qua chưa?
Gã có chắc gã đã không để lòng hận thù xui khiến và nếu là như thế gã đã khẩn cầu mọi người hãy ngăn chặn gã?
Gã đã thành thật để những người công chính quanh gã biết rõ suy nghĩ của gã?
Gã quyết giết M.D. nhưng nếu có người phản đối, gã sẽ lắng nghe?
Chỉ có một người lên tiếng nói rằng trước khi hành động cần phải thử
thêm một lần cuối, nói lại với giám xưởng để lão nghĩ lại xem sao.
“Đúng vậy, tôi sẽ làm như thế”, Claude đáp.
Chiếc đồng hồ lớn đánh tám tiếng. Giám xưởng sẽ tới lúc 9h.
Sau khi cái tòa phá án [6]
đặc biệt đó phê chuẩn xong bản án gã đã tuyên, Claude lại có một vẻ
hoàn toàn thanh thản. Gã đặt lên chiếc bàn nhỏ tất cả những đồ đạc khốn
khổ của mình rồi chia hết cho từng người theo thứ tự tình yêu thương gã
xếp sau Trắng. Gã chỉ giữ lại cho mình cây kéo may nhỏ nhắn.
Rồi gã ôm hôn từng người. Một vài người bật khóc, gã mỉm cười nhìn họ.
Trong những khoảnh khắc của giờ cuối cùng gã còn làm cho cả buồng
nhiều lúc phải lặng đi và nhiều lúc lại náo nhiệt, làm nhiều người âm
thầm hy vọng, như họ từng nghĩ, có thể gã sẽ thôi cái quyết định ghê gớm
ấy. Có lúc gã còn đùa cợt bằng cách dùng lỗ mũi to tướng của mình thổi
tắt phụt một ngọn nến trong cái buồng vốn đã tối om. Sự giáo dục kém cỏi
đôi khi cũng gây phiền toái cho phẩm cách trong sáng của gã. Không gì
có thể làm cho con người đường phố của gã mất hết ngay được những mùi vị
của phố xá.
Thoáng thấy một người trẻ yếu ớt đang run rẩy nhìn dán vào gã vì sợ những gì sắp xảy ra.
“Nào, can đảm lên, người bạn trẻ. Nhanh thôi mà, chỉ một loáng thôi.” Claude trấn an.
Khi chia xong tất cả đồ vật, gã chia tay, bắt tay từng người, gã nói
với mọi người không được lo lắng gì nữa và yêu cầu tất cả trở lại như
bình thường. Sự tuân thủ lẳng lặng được thực thi.
(Còn 1 kì)
Nguồn: Dịch từ nguyên bản tiếng Pháp: Claude Gueux,
Le livre de Poche, Libretti, Paris 2012. Các chú thích của người dịch
có tham khảo chú thích của sách vừa dẫn. Độc giả có thể xem bản tiếng
Pháp điện tử: Claude Gueux
Bản tiếng Việt © 2014 Phạm Hồng Sơn & pro&contra
[1]
Nơi giam đặc biệt, diện tích rất nhỏ thường chỉ đủ một người nằm, đóng
kín, ngột ngạt, tối tăm và ẩm thấp, có thể ở dưới lòng đất. Nguyên văn: “cachot”.
[2] Nguyên văn “Pauvre lion en cage à qui l’on ôtait son chien” (con sư tử tội nghiệp ở trong cũi bị người ta lấy đi con chó của nó).
[3] Emile
– tên tác phẩm nổi tiếng của Jean-Jacques Rousseau ra mắt năm 1762, bàn
về phương pháp giáo dục mới mang tính phổ thông, nhân đạo, quan tâm,
không cưỡng ép, hòa đồng với thiên nhiên.
[4]
Trong các nhà tù Pháp đương thời, thu nhập từ các sản phẩm do tù nhân
làm ra được chia làm ba phần bằng nhau: một phần cho nhà tù, một phần
cho tù nhân sử dụng ngay, một phần giữ lại để giao cho tù nhân lúc được
trả lại tự do.
[5]* Đúng theo văn bản. (Ghi chú của Victor Hugo)
[6] La cour de cassation:
theo hệ thống tư pháp của Pháp, đây là một trong những cấp tòa có thẩm
quyền cao nhất về tư pháp nhằm thẩm tra lại mọi phán quyết của các tòa
trước đó, nhưng chỉ xem xét về phương diện áp dụng luật đúng/sai, không
xem xét lại tình tiết, sự kiện (faits; facts). Tòa này được lập năm 1790, thời Cách mạng Pháp. Nhưng la cour de cassation, không giống với một số supreme court (pháp viện tối cao) theo hệ thống common law (thông
luật), chỉ có thẩm quyền tối cao đối với các vụ việc dân sự (civil) và
hình sự (criminel/criminal) nghĩa là việc xem xét tối hậu (appel
final/final appeal) cho các vụ việc hành chính (administrative) thuộc
một thiết chế khác là Conseil d’Etat (Hội đồng Nhà nước) và xem xét tính
hợp hiến thuộc Conseil Constitutionel (Hội đồng Hiến pháp).
