Vương Trí Nhàn
Nhiều thanh niên học hành không ra gì nhưng muốn kiếm nhiều tiền và chê những công việc bẩn thỉu, khó nhọc.
Nhìn vào các nghề thủ công, nhiều người có tuổi và kỹ tính một chút
thường nhận ngay ra rằng nếu so với một người thợ ngày xưa thì thợ bây
giờ non tay hơn nhiều. Những ngôi đình ngôi chùa nổi tiếng, giá bảo bây
giờ dựng lại không sao dựng nổi. Thử đặt những cái chuông cũ trước cánh
thợ đúc, những pho tượng trước cánh thợ mộc… Có cho tiền tỉ các vị cũng
lắc đầu không dám nhận làm.
Nói tới thợ thủ công là phải nói sự tinh tế, cái hoa tay. Thợ bây giờ
hơn hẳn người xưa ở các phương tiện hiện đại trợ giúp. Nhưng máy móc,
trong khi giúp con người đỡ vất vả, lại làm thui chột đi năng khiếu mà
chỉ con người mới có.
Nhân nhà có việc cần, tôi đi mua một cái cuốc. Lưỡi cuốc nhập từ
Trung Quốc, không nói làm gì. Nhìn vào cái cán. Xưa chỉ cán tre, nay có
cán gỗ. Chết nỗi, gỗ chỉ được đẽo gọt qua loa. Chưa bao giờ tôi thấy có
một cái cán cuốc nham nhở như vậy.
Đã nhiều ý kiến ghi nhận con người thời nay suy thoái so với ngày
xưa. Dối trá lừa lọc làm bậy bất chấp luật pháp… Còn một khía cạnh khác
đơn giản hơn: Sự lỏng lẻo trong mối quan hệ con người với công việc. Sự
kém cỏi trong chất lượng công việc mà họ hoàn thành.
Có lẽ không nước nào như ở nhiều cơ sở sản xuất nước ta, hàng hóa chỉ được những mẻ đầu, càng về sau càng hỏng.
Nhiều con đường mới làm đã nứt vỡ toe toét.
Đình chùa được tu bổ ngày một lai căng xa lạ.
Trong nghề viết văn viết báo, văn chương chữ nghĩa chưa bao giờ bị rẻ
rúng như bây giờ. Người viết viết bừa viết ẩu, người duyệt bài cứ ký
đại đi cho in - chỉ cốt không sai chính trị còn tội lỗi gì cũng tha bổng
hết.
Xảy ra tình trạng lộn xộn không chỉ do sự dễ dãi thiếu chuẩn mực cùng
sự kém cỏi của những người cầm trịch mà còn do sự tha hóa của bản thân
người lao động. Nhiều người thiếu hẳn sự tha thiết với công việc hàng
ngày vốn là lẽ sống của mình. Cứ ngong ngóng những chuyện đâu đâu trong
khi chính nghề nghiệp bị thả nổi.
Ở Hà Nội những năm sau 1954 có một tình trạng khá kỳ quặc. Chủ nghĩa
bình quân bộc lộ ra thành những biến tướng kỳ lạ. Những người lao động
đơn giản được tôn lên vị trí rất cao trong khi người trí thức thì lại
luôn luôn bị đặt thành vấn đề. Trước mắt là phải cải tạo họ bằng những
thứ lao động đơn giản, người ta bảo vậy!
Ở nhiều cơ quan, người dọn dẹp vệ sinh (lúc ấy gọi là lao công) được
bố trí đi học văn hóa ngay trong giờ làm việc, còn các nhân viên khác
thì phải bỏ việc của mình đi làm những việc như lau nhà lau cửa, dọn dẹp
vệ sinh. Công thức tóm lại là “Người quét rác đi học văn hóa, các nhà
khoa học lo đi quét rác”. Từ đây đẻ ra cái tình trạng nhấp nhổm, chả ai
yên tâm làm việc gì.
Trong các cuốn lịch sử nghệ thuật Nhật Bản, tôi đọc thấy họ hay nói
là có những người theo nghề một cách hết lòng tới mức có những cô gái tự
nguyện không lấy chồng để yên tâm cống hiến cả đời cho nghề.
Ở ta thì lâu lắm tôi không nghe thấy nói có ai “điên” kiểu ấy. Kiểu
sống hết mình với một niềm tin nào đó được coi là lập dị và không chấp
nhận được. Khi chuyển hóa vào trong cách ứng xử người lao động, nó hiện
ra thành sự coi thường những việc nhỏ mọn.
Trong điều kiện một nước mới chuyển từ nông nghiệp lên hiện đại, xưa
phố xá đi đâu cũng gặp những người thợ chữa những thứ lặt vặt như chữa
khóa chữa giày. Nay thì nghề này ngày càng ít người làm.
Thằng cháu con đứa em tôi đang ở bên Đức thỉnh thoảng về chơi. Nó kể
thời học đại học, mùa hè nó đi vác lợn trong lò sát sinh rồi lái xe chở
lợn đến các cửa hàng. Nghe chuyện, hàng xóm bảo nhau: Ở Việt Nam không
ai làm thế. Thanh thiếu niên có nghèo mấy nhưng bảo đi làm những việc có
vẻ bẩn thỉu một chút là lảng xa. Nhiều gia đình ngấm ngầm khuyến khích
con cái khôn ranh lừa lọc hơn là lặng lẽ trau dồi nghề nghiệp.
Sự hư hỏng công nhiên phô phang ra và biến thành sự trơ tráo không
biết từ lúc nào. Những tiền đề tạo nên sự vô cảm, bạo lực ngày một tích
tụ. Những nghề phục vụ ăn chơi đàng điếm chưa bao giờ phát triển nhiều
như bây giờ, tuy ngó vào thì thấy cả ở đây nữa, người ta chỉ có một
trình độ nghề nghiệp loàng xoàng.
