Vũ Quí Hạo Nhiên, viết cho BBC từ Little Saigon, California
Bảy tổ chức tranh đấu Việt Nam đang trên đường tới Geneva để cố gắng truyền đạt thông tin về tình trạng nhân quyền tại Việt Nam tới các nước và các tổ chức quốc tế, nhân dịp sự kiện UPR hay Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát.
UPR, viết tắt của Universal Period Review, là kỳ kiểm điểm diễn ra 4 năm một lần để Hội đồng Nhân quyền Liên hiệp quốc kiểm điểm tình trạng nhân quyền của các nước. Tất cả các nước hội viên LHQ đều phải qua UPR.
Các tổ chức người Việt Nam đang trên đường tới Geneva để tổ chức một Ngày Việt Nam bên lề buổi điều trần UPR, nhưng ngay cả cuộc họp này cũng chỉ là một phần của cả quá trình UPR.
Về phần tài liệu, UPR dưa trên 3 tài liệu chính, theo trang web Hội đồng Nhân quyền: Báo cáo của nước đang được kiểm điểm; báo cáo của Cao ủy Nhân quyền LHQ; và báo cáo do Văn phòng Cao ủy thu thập từ các nguồn thứ ba như các NGO.
Về phần điều trần, các nước sẽ cùng góp ý về tình trạng nhân quyền trong một phiên họp kéo dài 3 tiếng rưỡi, dưới sự chủ tọa của một nhóm 3 nước được gọi là ‘troika.’ Đây là buổi điều trần dự trù diễn ra tại Geneva ngày 5 tháng 2 tới đây để thảo luận về Việt Nam.
Báo cáo phi chính phủ
Việc góp tài liệu, một bản báo cáo đứng tên chung các tổ chức Việt Nam như VOICE, Con Đường Việt Nam, Dân Làm Báo, cùng với tổ chức Freedom House, đã được nộp cho Cao ủy Nhân quyền.
Blogger Đoan Trang, một tác giả chính của báo cáo này, nói ‘tài liệu thì không thiếu.’ Cô cho biết chi biết:
‘Trước hết là có bản báo cáo tình hình nhân quyền của Việt Nam trong vòng 4 năm qua, trong đó sẽ chia ra 4 phần, có thể nhiều hơn, đó là sự vi phạm tự do ngôn luận, sự vi phạm tự do tôn giáo, sự vi phạm về tự do lập hội, biểu tình, và một phần nữa là sự bắt giữ tùy tiện và hành xử tàn bạo, thô bạo với tù nhân.’
Ngoài ra, cô nói thêm, ‘có rất nhiều báo cáo khác đi kèm báo cáo chính đó, ví dụ báo cáo của riêng năm 2013 có rất nhiều những vụ vi phạm nhân quyền, như các bloggers bị ném mắm tôm trong Ngày Quốc tế Nhân quyền.’
Đó là phần tài liệu. Nhưng còn phần điều trần thì sao?
Tài liệu mật của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, bị Wikileaks tiết lộ, cho thấy những điều mà Phó Đại sứ Mỹ Virginia E. Palmer tại Hà Nội gọi là ‘chiêu thức’ (nguyên văn ‘manipulation’) của Việt Nam để làm lệch lạc kết quả UPR, mà người cầm đầu chính là ông Phạm Bình Minh, khi đó là Thứ trưởng Ngoại giao và nay là Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao.
‘Chiêu thức’ năm 2009
Năm 2009 là lần đầu tiên Hội đồng Nhân quyền thực hiện UPR đối với Việt Nam, và năm nay là lần thứ nhì. Trong vòng UPR năm 2009, Canada là một trong 3 nước ‘troika’ (cùng với Nhật và Burkina Faso). Một nhân vật chính trong phái đoán Canada là Tham tán Chính trị Robert Burley thuộc Đại sứ quán Canada ở Hà Nội.
Tham tán chính trị của Mỹ đã gặp ông Burley, và báo cáo về cuộc gặp gỡ này đã được ghi lại trong tài liệu của Phó Đại sứ Palmer bị Wikileaks tiết lộ. Bản điện văn gởi về Bộ Ngoại giao đề ngày 5-6-2009 và được Wikileaks đánh số ký hiệu 09HANOI520.
Tham tán Burley miêu tả mức độ vận động của đoàn Việt Nam là ‘xưa nay chưa từng thấy.’ Mức độ vận động của Việt Nam lên tới mức một số nước khiếu nại với Ban Thư Ký của Hội đồng Nhân quyền.
Burley cho phía Mỹ biết, phái đoàn Việt Nam vì biết thời gian có hạn, nên cố tình mời thật nhiều các quốc gia thân thiện để điều trần, át đi các nước khác.
Việt Nam còn cố tình thuyết phục thay đổi báo cáo cuối cùng; họ chọn mẫu báo cáo mà những đề nghị nào Việt Nam đồng ý thì được liệt kê hai lần, trong khi những đề nghị nào Việt Nam không đồng ý thì rút bớt lại.
Điều này bóp méo con số và giúp Thứ trưởng Minh trong cuộc họp báo về UPR nhấn mạnh được là ‘Việt Nam chấp nhận 93 trong 123 đề nghị được đưa ra và chỉ bác bỏ 20 đề nghị (trong đó có 4 là của Hoa Kỳ).’
'Sắp xếp điều trần'
Việt Nam biết trước là chỉ có thời gian cho 60 nước điều trần.
Vì vậy, một phái đoàn hùng hậu được Việt Nam đưa tới, mà theo chính Thứ trưởng Minh nói là có tới 29 người, gồm ‘22 người đến từ Hà Nội và từ 11 bộ khác nhau.’
‘Bốn tiếng trước giờ họp bắt đầu, Việt Nam đã cho người tháp tùng từng quốc gia thân thiện với họ như Zimbabwe, Venezuela, Lào, Cuba, Trung Quốc, Miến Điện, Nga, Iran, Syria, Belarus và các nước khác, đứng xếp hàng để điều trần.’
Ngoài ra, ‘phái đoàn Việt Nam còn cho người đứng ngay bên cạnh hàng, để đánh dấu danh sách các nước mà, Burley đoán, đã đồng ý sẽ điều trần có lợi cho Việt Nam.’
Phía Việt Nam tiếp tục nhét phe mình vào buổi điều trần cho tới phút chót.
‘Khi hàng kéo dài tới khoảng 45 nước, đoàn Việt Nam bắt đầu thúc đẩy hết sức để các nước còn lại trong danh sách của họ nằm trong số 60 nước.’
'Gây thêm áp lực'
Không chỉ làm lệch lạc buổi điều trần tại Geneva, Việt Nam còn gây áp lực lên ngoại giao đoàn tại Hà Nội để gây ảnh hưởng.
Việt Nam vận động và thuyết phục các nước giảm nhẹ lời lẽ trong các đề nghị cải thiện nhân quyền.
‘Một số nước đồng ý (Burley nhắc tới Úc và Thụy Sĩ), trong khi một số nước khác (Canada và Hoa Kỳ) thì không.’
Bộ Ngoại giao triệu tập Đại sứ Thụy Điển hai lần, vì nước này đặt câu hỏi hóc búa cho đoàn Việt Nam.
Những phái đoàn nào chỉ trích nhân quyền ở Việt Nam, như New Zealand, Phần Lan, Canada, thì Thứ trưởng Minh gọi họ là không ‘khách quan.’
Hiệu ứng ngược
Nhưng không phải mọi chuyện đều được như ý của Việt Nam.
Chính vì chọn loại mẫu báo cáo làm nhân đôi số đề nghị Việt Nam đồng ý, mà lần đầu tiên danh tánh cụ thể các tù nhân lương tâm được đưa vào báo cáo.
Việt Nam đã khiếu nại với Ban Thư ký của Hội đồng Nhân quyền.
Thế nhưng cuối cùng thì chính vì Việt Nam đã chọn loại mẫu báo cáo này, nên tên của Linh mục Nguyễn Văn Lý và hai luật sư Nguyễn Văn Đài và Lê Thị Công Nhân được đưa vào báo cáo cuối cùng, một việc làm ít thấy trong một báo cáo UPR.
Tuy rằng áp lực và mánh khóe ngoại giao giúp Việt Nam có được một báo cáo UPR vừa ý hơn đối với họ, Phó Đại sứ Palmer ghi nhận là khi Việt Nam dồn rất nhiều nỗ lực vào việc này thì ‘Mức độ tự biện hộ của Việt Nam cho thấy (ít nhất) Bộ Ngoại giao quan tâm tới những gì các nước khác nói về lối hành xử nhân quyền của Việt Nam.’
