Douglas Bandow
Phạm Nguyên Trường dịch
Phạm Nguyên Trường dịch
Hầu như ai cũng ủng hộ tự do. Ít nhất là họ nói rằng họ ủng hộ
tự do. Các chính trị gia hùng hồn khi nói về những quyền tự do của nước
Mĩ nói chung. Không khó tìm những người ủng hộ quyền tự do ngôn luận và
tự do dân sự. Các chiến sĩ nhanh chóng đứng lên chống lại những mối đe
dọa đối với quyền riêng tư. Và hầu hết mọi người đều cảm nhận được bằng
trực giác rằng những quyết định riêng tư của cá nhân và gia đình là
những quyết định không liên quan gì tới chính phủ hết.
Nhưng khi nói về quyền tự do kinh tế thì nhiều người lại thay đổi
ngay giọng điệu. Cứ như thể tự do kinh tế không đáng quan tâm vậy. Thực
vậy, khía cạnh này của tự do dường như bị loại ra, dễ bị nhà nước kiểm
soát và điều tiết. Một số người nồng nhiệt tuyên bố trung thành với tự
do lại ngậm miệng khi thấy quyền sở hữu, quyền kinh doanh và tự do kí
kết hợp đồng bị tấn công.
Sống cuộc đời bạn bằng hầu bao của bạn
Hiện nay Quốc hội và các cơ quan lập pháp của nhà nước (Mĩ – ND) đang
tìm mọi cách để điều kiển cuộc sống của chúng ta. Một số mệnh lệnh dân
chủ đó nhắm vào cả công việc riêng tư lẫn hoạt động kinh tế của chúng
ta. Thí dụ Chương trình “cải cách” y tế trao quyền cho chính phủ để họ
có thể tăng cường kiểm soát những quyết định về mặt bảo vệ sức khỏe của
chúng ta cũng như chúng ta phải chi tiền cho việc này như thế nào.
Như vậy, công việc chính mà những nhà làm luật này làm là lèo lái nền
kinh tế. Họ đưa ra những lý do cao thượng: tạo ra công ăn việc làm, đảm
bảo công bằng, xóa đói giảm nghèo. Mấu chốt là gần như tất cả những gì
họ làm đều đòi hỏi chính phủ phải vi phạm quyền tự do kinh tế.
Các nhà làm luật ít khi công nhận rằng họ đang hạn chế quyền tự do
của bất kì ai. Họ thường tuyên bố rằng phải bảo vệ người tiêu dùng. Trên
thực tế, giới tinh hoa chính trị đã tạo ra hai loại quyền tự do: những
quyền tự do quan trọng và tự do kinh tế. Nếu vấn đề là quyền tự do chỉ
trích chính phủ, quan hệ tình dục, lựa chọn bạn đời hoặc bảo vệ cuộc
sống cá nhân riêng tư thì ít nhất hầu hết các chính trị gia cũng đều nói
rằng đây là những quyền tự do quan trọng, cần phải bảo vệ. Trong khi đó
một số người ủng hộ một cách quyết liệt sự can thiệp vào kinh tế lại
khẳng định rằng những quyền tự do cá nhân vừa nói là những quyền tự do
căn bản, phải được tôn trọng.
Ngược lại, nếu bạn quyết định thành lập doanh nghiệp, lựa chọn ngành
nghề, nơi làm việc, thu nhập bao nhiêu, thời gian làm việc, nơi đăng
quảng cáo, sản xuất cái gì, thuê ai, và chi tiêu như thế nào – thì những
người có quyền lại coi những quyền này là không quan trọng. Chính phủ
không chỉ được phép điều tiết các hoạt động kinh doanh mà còn cần phải
điều tiết nữa, họ nói như thế.
Mục tiêu cao cả hơn
Đối với đa số người, quyền phản kháng dường như là cao cả hơn quyền
kinh doanh hay kiếm sống. Hoạt động kinh tế dường như là công việc trần
tục. Lựa chọn bạn đời hay là làm tình có tính cá nhân hơn là mua một sản
phẩm hay thuê người làm công. Và khả năng bảo vệ sự riêng tư đời sống
cá nhân dường như trở thành cốt lõi của con người. Mua và bán trên
thương trường bị nhiều người coi là việc bình thường.
Nhưng tự do kinh tế quan trọng hơn là người ta có thể tưởng. Chúng ta
có thể phấn khích khi thấy người ta sử dụng quyền tự do cá nhân và tự
do chính trị cho những mục đích “cao cả hơn”. Nhưng có thể không có gì
quan trọng hơn là quyền tự do cải thiện cuộc sống của chúng ta, quyền
chăm tự sóc mình và gia đình mình theo cách mà chúng ta cho là thích
hợp.
Trong thế kỉ XX chúng ta đã có câu trả lời dứt khoát cho câu hỏi liệu
tự do kinh tế có tạo ra thịnh vượng hay không. Nếu bạn muốn có một
tương lai tốt đẹp hơn thì bạn cần phải có tự do kinh tế.
Nhưng tự do kinh tế còn mang đến cho ta nhiều hơn là mấy đồng tiền và
mấy đồng xu. Phần lớn mọi người đều coi lao động là sản phẩm tự nhiên
của chính họ. Thị trường tưởng thưởng cho tính trung thực, tinh thần lao
động cần cù, sáng kiến, lòng nhiệt tình và những đức tính tốt khác nữa.
Tự do kinh tế cũng là một cơ hội để thúc đẩy lòng tin của chúng ta,
giúp chúng ta thành công, giúp chúng theo đuổi hạnh phúc và phát triển
như một con người. Bạn có dùng những thành quả g lao động của mình nhằm
đáp ứng nhu cầu cá nhân, hỗ trợ những sự nghiệp tốt đẹp, hoặc tạo ra
những khoản đầu tư vững chắc không?
Nói cho ngay, khi bạn ra trường thì quyền tự do quan trọng nhất có
thể chính là quyền tự do làm việc để có thu nhập và tiết kiệm. Những
quyền tự do khác – ví dụ như bầu cử hay phản đối – dĩ nhiên là quan
trọng rồi. Nhưng quyền tự do cấp bách nhất bao gồm tự do chọn nghề hay
ít nhất là tìm việc làm. Bạn sẽ kiếm sống bằng cách nào? Bạn dùng phần
lớn cuộc đời mình cho cái gì? Bạn dùng phần lớn thời gian thức của mình ở
đâu? Trong lĩnh vực kinh tế.
Tự do kinh tế còn có những hiệu ứng phụ quan trọng nữa. Quyền tự do
trong lĩnh vực này sẽ khuyến khích quyền tự do trong những lĩnh vực
khác. Ví dụ, đồng tiền mà bạn không kiếm được hay không giữ được thì bạn
cũng không thể chi được cho sự nghiệp chính trị hay xã hội cao thượng.
Quyền tự do báo chí không chỉ là quyền nói mà còn là quyền mua phương
tiện để nói nữa. Ở một số nước, chính phủ kiểm soát việc cung cấp giấy
in và việc tiếp cận với sóng phát thanh. Tại những nước đó, tự do báo
chí bị đe dọa. Cần gì phải kiểm duyệt khi mà người ta có thể dùng phương
tiện kinh tế để bịt miệng những người chỉ trích? Nhưng sự phổ biến của
máy tính, máy fax, điện thoại cầm tay và Internet làm cho những chính
phủ độc tài, thí dụ như Trung Quốc, khó kiểm soát được số dân đang tăng
lên của họ.
Hơn thế nữa, sự thịnh vượng kinh tế tăng lên sẽ khuyến khích người
dân sử dụng quyền tự do chính trị. Nếu con bạn bị đói thì bạn sẽ phải lo
cho chúng ăn. Nếu con bạn được ăn no và khỏe mạnh thì bạn sẽ có điều
kiện lo lắng đến những việc khác – thí dụ như ủng hộ một sự nghiệp, một
ứng cử viên hay chiến dịch tranh cử. Ở những nước có những người giàu
hơn – tương tự như Mexico, Nam Hàn và Đài Loan – số người thuộc thành
phần trung lưu đang gia tăng sẽ buộc giới tinh hoa chính trị phải lùi
bước. Điều đó cuối cùng có thể cũng sẽ xảy ra ở Trung Quốc.
Tự do kinh tế có ý nghĩa lớn hơn là lời và lỗ. Tự do kinh tế phù hợp
với xã hội tự do rộng lớn hơn, trong đó người ta có thể tự do tiếp cận
với các nguồn lực dùng cho một loạt những mục tiêu khả dĩ khác nhau.
Trong các nước đã phát triển, nhiều người từ bỏ công việc kinh doanh để
có thời gian phục vụ cộng đồng hay suy tư, chiêm nghiệm. Bạn có thể làm
việc cho tổ chức phi lợi nhuận, vào chủng viện, thành nghiên cứu sinh
suốt đời hay đi tu. Và bất cứ người nào cũng có thể rút lui khỏi phần
lớn các lĩnh vực hoạt động kinh tế. Nếu bạn không thích sản phẩm hay
dịch vụ mà doanh nghiệp đang bán, bạn có thể đơn giản là bỏ đi. Hay bạn
có thể tìm ra một nhà cung cấp khác, thí dụ như hợp tác xã thương nghiệp
địa phương. Xã hội càng giàu có thì những kiểu lựa chọn như thế sẽ càng
nhiều hơn.
Bất khả phân
Cuối cùng, thành công về kinh tế tạo điều kiện cho người ta sử dụng
một cách đầy đủ hơn lợi thế của những quyền tự do khác. Kiếm được một ít
tiền rồi chu du khắp thế giới, đi làm nghiên cứu sinh, xuất bản một tờ
báo, ủng hộ quỹ từ thiện, ủng hộ một chiến dịch hay một chính khách mà
bạn chọn. Tạo ra mạng dịch vụ trực tuyến – như Twitter hay Facebook— và
trao quyền lực chính trị vào tay những người đối lập và người phản kháng
trên khắp thế giới. Hay dựa vào một tài khoản trong ngân hàng để chuyển
nghề, dù đấy có là ngắm cái rốn của bạn hay giúp đỡ nhân loại thì cũng
thế. Những người có ít quyền tự do kinh tế cũng sẽ có ít những lựa chọn
tương tự như thế.
Điểm chính là gì? Quyền tự do là bất khả phân. Quyền tự do kinh tế
cũng quan trọng như quyền tự do cá nhân và quyền tự do chính trị vì
quyền tự do cá nhân, quyền tự do chính trị và quyền tự do kinh tế là
những sợi làm nên cùng một cái dây: quyền tự do. Như vậy là, bảo vệ
quyền tự do dưới mọi hình thức là con đường duy nhất đưa ta tới và giúp
ta bảo vệ được xã hội tự do.
D. B.
Douglas Bandow là cộng tác viên cao cấp của Viện Cato, ông là tác giả của một loạt tác phẩm viết về kinh tế và chính trị.
Nguồn: fee.org
Dịch giả gửi trực tiếp cho BVN.
