Dưới đây là bài viết thứ tư trong loạt bài “Nói với mình và các
bạn: Vẻ đẹp của chính trị”. Mục đích mà loạt bài hướng tới là góp phần
giúp độc giả, nhất là các bạn trẻ, hiểu hơn về chính trị, về sự tham
gia, về tự do ngôn luận và sự phân biệt giữa tự do ngôn luận với xúc
phạm người khác, về hiến pháp, quyền lập hiến và quyền tẩy chay hiến
pháp, bất phục tùng dân sự.
Còn mục đích của bài thứ tư, thứ năm là trả lời một cách cụ thể
câu hỏi: Trên lý thuyết, tham gia chính trị là làm gì?; và liên hệ nó
với những câu chuyện trong thực tiễn ở Việt Nam cũng như thế giới.
* * *
Kỳ 4
VẬN ĐỘNG HÀNH LANG, THÀNH LẬP ĐẢNG
Với cách hiểu chính trị là “quá trình ra quyết định và thực thi quyết
định đó trong một nhóm, một cộng đồng, một xã hội, một quốc gia”, hoạt
động chính trị, theo nghĩa rộng, là tất cả những gì bạn làm để tạo áp
lực lên một cá nhân, một cơ quan, một tổ chức, nhằm thuyết phục họ hành
động như ý bạn muốn. Còn theo nghĩa hẹp, hoạt động chính trị là công
việc của những người làm chính trị như một nghề để sống; tuy nhiên,
chúng ta sẽ bàn đến các chính trị gia chuyên nghiệp trong một kỳ khác
của loạt bài này.
Trở lại với cách hiểu hoạt động chính trị là tất cả những gì bạn làm
để thuyết phục cá nhân, cơ quan, tổ chức, bạn thấy ngay là nó quá rộng:
Từ việc nhỏ như vận động cả công ty đặt điều hòa nhiệt độ ở mức trên 25
độ C, cho đến việc lớn hơn như làm thế nào để GS-TS. Nguyễn Minh Thuyết
tiếp tục làm đại biểu quốc hội thêm một khóa thứ ba, trong khóa này dứt
khoát phải làm sao để bác ấy thúc đẩy vấn đề bảo vệ môi trường và xử lý
dứt điểm chuyện vệ sinh an toàn thực phẩm… cái gì cũng là hoạt động
chính trị cả.
Quá rộng, quá nhiều và bao trùm, nhưng bạn đừng “ngộp thở” vội, vì
chúng ta sẽ phân loại các hoạt động chính trị ngay bây giờ. (*) Về cơ
bản, có các hình thức hoạt động chính trị như sau: vận động; hoạt động
đảng phái; làm truyền thông; khiếu kiện; biểu tình; đình công; tẩy chay;
bất tuân dân sự; bạo động, ám sát. (Bạn có thể thấy hình thức cuối
cùng, “bạo động, ám sát”, là đầy màu sắc bạo lực, vô luật, vô chính phủ.
Đúng vậy, nhưng chúng vẫn cứ là hoạt động chính trị và vì thế vẫn sẽ
được liệt kê ở đây.)
Vận động
Vài năm gần đây, trong ngôn ngữ chính trị của Việt Nam xuất hiện một
số từ mới như “vận động hành lang”, “vận động chính sách”, dịch từ tiếng
Anh “lobby” và “policy advocacy”, gọi chung là “vận động”. Đó là việc
một cá nhân, hoặc một nhóm lợi ích có tổ chức, tác động lên quá trình
hoạch định chính sách để chính sách được ban hành theo ý họ, bằng cách
gặp gỡ trao đổi, thuyết phục, hối lộ, đe dọa người làm chính sách. Ví dụ
bạn mời sếp đi nhậu, hoặc đến nhà sếp biếu vợ sếp mảnh khăn kết hợp với
cái phong bì, để nhờ sếp hạ thấp tiêu chuẩn cho chức vụ trưởng/phó
phòng… đều là vận động cả.
Trên bình diện quốc gia, người làm chính sách có thể là quan chức
chính phủ, dân biểu (nghị sĩ, ở ta gọi là “đại biểu quốc hội”), và cả
tòa án. Riêng ở Việt Nam, “đối tượng” làm chính sách bao gồm một lực
lượng tối quan trọng là lãnh đạo các cơ quan Đảng, từ trung ương đến địa
phương.
Vận động, theo nghĩa nguyên thủy của nó, là một hoạt động chính đáng,
hợp pháp và cần thiết. Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết để nó chính
đáng, hợp pháp, là vận động phải đảm bảo công khai, minh bạch – mà công
khai, minh bạch những gì, hình thức vận động cụ thể như thế nào, thì do
luật pháp quy định. Ví dụ, công chúng có quyền biết là nhóm lợi ích nào
đang ủng hộ và tác động để dự án Đường sắt cao tốc Bắc-Nam được thông
qua, nhóm lợi ích nào đứng sau chủ trương khai thác bauxite Tây Nguyên…
Thậm chí luật còn phải quy định rõ: Đưa bao nhiêu tiền thì là hợp lý và
chấp nhận được?
Nếu không có luật, không có sự công khai minh bạch, thì vận động sẽ
trở thành “đi đêm”, “hối lộ”, “móc ngoặc”, “tham nhũng chính sách” như ở
Việt Nam.
Về phần mình, nếu bạn (hoặc nhóm lợi ích của bạn, nếu có) muốn vận
động thành công thì điều kiện tiên quyết là bạn phải có khả năng “tiếp
cận đối tượng hoạch định chính sách” hoặc phải biết sử dụng người có khả
năng làm việc đó. Tóm lại là biết “đi đúng cửa” – chuyện này thì ở nước
nào cũng vậy.
Hoạt động đảng phái
Vận động là hình thức hoạt động chính trị mà một cá nhân – như bạn –
cũng có thể làm. Nhưng tất nhiên, nó sẽ hiệu quả hơn nếu bạn có tổ chức.
Giống như khi bạn muốn tất cả các cơ quan, công sở, đều thực hiện phong
trào “trên 25 độ C”, thì bạn nên huy động thêm một số người cùng nghĩ
như bạn vào việc thuyết phục, hoặc bạn phải lôi kéo được một tổ chức nào
đó có liên quan, ví dụ một NGO, một cơ quan báo chí, một kênh truyền
hình về môi trường, cùng tham gia ủng hộ/ bảo trợ/ tài trợ cho bạn. Một
tiếng nói đơn lẻ khó mà có sức mạnh như nhiều tiếng nói cùng kết hợp một
cách có tổ chức.
Cho nên hoạt động chính trị gắn với tổ chức, đảng phái là vì thế. Để
hiệu quả, bạn sẽ phải hoặc là thành lập một tổ chức/ chính đảng mới;
hoặc gia nhập một tổ chức/ chính đảng có sẵn; hoặc bố trí, chỉ định nhân
sự vào một tổ chức/ chính đảng nào đó có ảnh hưởng quyết định chính
sách (hiểu nôm na là “cài cắm người”).
Việc đoàn kết, tập hợp lại là điều đương nhiên để có thể thực hiện
một mục đích chung, chẳng hạn để tiếng nói của mình được lắng nghe; vậy
nên nó đã trở thành một trong các quyền con người căn bản, ngôn ngữ
chính trị gọi là “quyền lập hội” (bao gồm cả thành lập đảng phái). Định
nghĩa một cách đầy đủ hơn: Quyền lập hội là quyền của mỗi cá nhân được
hợp tác cùng các cá nhân khác trong việc lên tiếng, thúc đẩy, theo đuổi
và bảo vệ một/những lợi ích chung của họ. Quyền này đôi khi cũng được
gọi là quyền tụ tập.
Như vậy, bạn có thể thấy khiếu kiện tập thể, biểu tình, thành lập
đảng mới, đều là thực hiện quyền tự do tụ tập/ quyền tự do lập hội của
mình. Và chắc rằng đến đây thì bạn cũng đã hiểu vì sao luật về hội của
Việt Nam mãi vẫn chưa được thông qua, sau ít nhất 16 lần dự thảo (tính
đến năm 2010); vì sao Nhà nước lại ra Nghị định 38 xử phạt hành chính
các hành vi tụ tập đông người…
Bạn cũng có thể tự hỏi: Vậy nếu là người dân thấp cổ bé họng, không
có khả năng tiếp cận nhà làm chính sách để mà lobby, cũng không được kết
hợp với những người khác, không được “có tổ chức” đứng sau lưng, thì
còn biết làm cách nào để lên tiếng, để nguyện vọng của mình được lắng
nghe và thực hiện đây?
Trong thời đại Internet, công nghệ Web 2.0 (chứ không phải Đảng và
Nhà nước ta) đã đem đến một cách mới cho người dân lên tiếng. Cách đó đã
được sử dụng và mang lại hiệu quả nhất định trong nhiều sự kiện chính
trị vài năm trở lại đây, và các blogger, Facebooker gọi nó là “làm
truyền thông”. Và bạn biết không, đó cũng chính là một hình thức hoạt
động chính trị.
(*) Cách phân loại này dựa trên một số lý thuyết về khoa học chính
trị, đặc biệt là của nhà chính trị học người Mỹ Austin Ranney, cùng với
nhìn nhận của tôi về thực tế ở Việt Nam.
Kỳ sau: Làm truyền thông hay là “tuyên truyền phản tuyên truyền”
