Đoan Trang
“Hãy giúp mọi người tìm ra những niềm hy vọng
mới, hãy tạo ra nguồn năng lượng, để cùng nhau vượt qua bệnh vô cảm”
(Tranh sưu tầm trên net)
Trong xã hội và trong thế giới mạng lâu nay, có những ý kiến phê
phán, trong đó nhiều quan điểm mang lời lẽ gay gắt, nhằm vào những người
thờ ơ với chính trị, gọi họ là “vô cảm”, “ích kỷ”, “não nhẵn”. Một số ý
kiến như vậy đi xa hơn để đạt đến một thái độ yếm thế, bất đắc chí, bất
mãn và có phần cay nghiệt, khi coi toàn thể cộng đồng người Việt Nam là
“vứt đi”, “không khá được”, “dân trí thấp kém”, “cái giống A-na-mít”,
“xứ lừa”, v.v...
Dưới đây là bài viết thứ hai trong loạt bài “Nói với mình và các bạn:
Vẻ đẹp của chính trị”. Mục đích mà loạt bài hướng tới là góp phần giúp
độc giả, nhất là các bạn trẻ, hiểu hơn về chính trị, về sự tham gia, về
tự do ngôn luận và sự phân biệt giữa tự do ngôn luận với xúc phạm người
khác, về hiến pháp, quyền lập hiến và quyền tẩy chay hiến pháp, bất phục
tùng dân sự. Còn mục đích của bài thứ hai này là cùng bạn tìm hiểu về
sự vô cảm, nguyên nhân của nó, và vì sao ta không nên công kích những
người vô cảm.
* * *
Kỳ 2:
ĐỪNG LÊN ÁN NGƯỜI VÔ CẢM!
Trong hệ thống đánh giá và biểu dương, khen thưởng thành tích của
Đảng và Nhà nước, các bạn thường thấy có một tiêu chí là “ý thức chính
trị cao”, “bản lĩnh chính trị vững vàng”, theo nghĩa là “hiểu rõ và
hướng tới bảo vệ lợi ích của Đảng, trung thành với Đảng – lực lượng lãnh
đạo Nhà nước và xã hội”.
Trên thực tế, khái niệm “ý thức/ bản lĩnh chính trị” có lẽ đơn giản
hơn. Người có ý thức chính trị là người hiểu rằng “chính trị là quá
trình ra quyết định và thực thi quyết định đó trong một nhóm, một cộng
đồng, một xã hội, một quốc gia”, nó có ảnh hưởng tới tất cả mọi người và
đấy là lý do để tất cả nên có sự quan tâm, tìm hiểu ở mức cần thiết đến
chính trị, đến các vấn đề chung của nhóm, cộng đồng, xã hội hay quốc
gia đó.
Bất cứ khi nào bạn đặt ra và/hoặc tìm cách trả lời chỉ một trong các câu hỏi sau đây, là khi đó bạn đã có ý thức chính trị:
- Tại sao một số người bạn yêu quý, bạn nể phục, lại không ở vị trí lãnh đạo “cho thiên hạ nhờ”? (trong công ty, trong tổ chức của bạn, cũng như trong một ngành nghề nào đấy – ví dụ bạn có ông chú là một vị bác sĩ rất có tâm, có tài, chẳng nhẽ không thể để chú làm Bộ trưởng Y tế thay Bộ trưởng Nguyễn Thị Kim Tiến?)
- Nếu bạn muốn đưa những người đó lên vị trí lãnh đạo thì bạn cần làm gì?
- Bạn không muốn học môn kinh tế chính trị Marx-Lenin, hoặc ngược lại, muốn học kỹ hơn, đầy đủ hơn, thì phải làm thế nào?
- Các ý kiến, đề xuất của bạn ở lớp, ở trường, cơ quan, công ty, NGO của bạn… có kết quả gì không?
- v.v...
Chỉ cần đặt ra một trong số câu hỏi như thế, là bạn đã có ý thức
chính trị rồi. Ý thức chính trị sẽ là cao nhất khi bạn tự hỏi: Mình muốn
sống trong một tập thể/ cộng đồng/ xã hội/ đất nước như thế nào, và
mình sẽ làm gì để đạt được điều đó?
Sự vô cảm đến từ đâu?
Paulo Freire (1921-1997) – nhà giáo dục nổi tiếng người Brasil, tác
giả của cuốn sách sư phạm rất có ảnh hưởng ở thế giới thứ ba “Pedagogy
of the Oppressed” (tạm dịch: Giáo dục dành cho người bị áp bức, xuất bản
lần đầu năm 1970) – cho rằng con người có những nhu cầu căn bản về vật
chất và tâm lý-xã hội: Phàm là người thì ai cũng có nhu cầu ăn ngủ, có
chỗ ở, được chăm sóc sức khoẻ và chữa bệnh, được an toàn, được bảo vệ
bởi pháp luật và lực lượng công quyền đáng tin cậy, được sống với người
mình yêu, được thuộc về một cộng đồng, được mang bản sắc của một dân
tộc, được làm việc và chăm lo cho gia đình, được tôn trọng, được giáo
dục và được có các cơ hội để phát triển năng lực của mình. Paulo Freire
tin rằng, nếu các nhu cầu căn bản đó không được đáp ứng, thì kết cục tất
yếu là những căn bệnh tập thể, bệnh của cộng đồng sẽ xuất hiện, mà phổ
biến nhất là bạo lực, sự vô cảm, ma tuý và rượu.
Ông viết: “Không ai có thể đáp ứng tất cả nhu cầu của mình. Chỉ
khi nào ở trong một cộng đồng, được sự hỗ trợ của những người khác,
chúng ta mới có thể thoả mãn các nhu cầu của chúng ta. Những tôn giáo
tốt đẹp, những chính quyền tốt đẹp, thì đều chú tâm đến việc xây dựng
một xã hội như thế”.
Ông khẳng định: “Vô cảm không phải là trạng thái tự nhiên của
con người. Trạng thái tự nhiên luôn là hướng tới đáp ứng các nhu cầu của
mọi người khác. Chỉ khi các nỗ lực đó liên tục bị ngăn trở, người ta
mới rơi vào trạng thái vô cảm”.
Sự vô cảm được hình thành như vậy. Và Paulo Freire bảo rằng, nếu
chính quyền thất bại trong việc tạo điều kiện cho người dân - ở bất kỳ
bộ phận nào trong xã hội - thoả mãn được nhu cầu căn bản, thì điều đó sẽ
tác động ngược trở lại cả xã hội, và gây thiệt hại về dài hạn. “Một
xu chi ngày hôm nay vào nhu cầu của người dân, sẽ tiết kiệm được 10 USD
phải chi ngày mai vào công an, cảnh sát, nhà tù, các chương trình phục
hồi nhân phẩm”.
Vô cảm là hệ quả tất yếu của một nền chính trị xấu, một nền chính trị đã bị mất đi vẻ đẹp của nó.
Và cùng với sự vô cảm là…
Khi người dân của một quốc gia phải sống nhiều năm trong tình trạng
bị một thiểu số kiểm soát, chi phối lâu dài về chính trị, kinh tế, xã
hội, văn hoá, v.v., suy nghĩ của họ dần dần bị định hình, khiến họ tin
tưởng vào sự ưu việt của thiểu số đó. Họ có xu hướng nghĩ rằng thiểu số
ấy luôn đúng đắn, sáng suốt, ngoài ra thì không còn gương mặt nào sáng
giá để lãnh đạo xã hội cả; các lực lượng khác đều dở tệ, không có khả
năng thay thế đội ngũ lãnh đạo hiện nay. Nói chung, họ không được khuyến
khích tư duy, trong khi lại luôn được khuyến khích (và bản thân họ cũng
khuyên lẫn nhau) là nên sống đơn giản, vui vẻ, còn những vấn đề “vĩ mô”
thì đã có một thiểu số lo – nhóm thiểu số này thay mặt toàn dân điều
hành đất nước, ra các chính sách có ảnh hưởng đến cả nước, trong đó có
cả phần lợi ich của chính những người đang sống đơn giản, vui vẻ.
Cùng trong quá trình ấy, bản thân nhóm thiểu số lãnh đạo cũng được
định hình tư duy để tin rằng họ là giới tinh hoa, họ cao hơn các nhóm
khác, họ cao hơn “dân” một bậc, và tóm lại, họ là lãnh đạo. Những việc
mỗi cá nhân gọi là “dân” ấy làm chỉ ảnh hưởng tới cá nhân đó, nhiều hơn
thì đến nồi cơm gia đình của ông/bà ta, cùng lắm là đến cơ quan, công sở
của ông/bà thôi. Chứ còn những việc lớn, trọng đại, có ảnh hưởng tới
toàn xã hội, đòi hỏi tầm vóc chiến lược, trí tuệ sáng suốt, phải là việc
họ đang làm đây này. Mà vì làm việc lớn, quan trọng, cho nên họ nghiễm
nhiên cho rằng họ phải được “tạo điều kiện” hơn “dân”: Cái này trong
tiếng Việt gọi là “có tiêu chuẩn”, ví dụ có tiêu chuẩn nhà riêng, xe
riêng, thậm chí chuyên cơ.
Và như vậy, cùng với trạng thái vô cảm của dân, là sự tự kiêu ngày càng lớn của chính quyền.
Chữa bệnh vô cảm
Như Paulo Freire đã nói, thực chất vô cảm là một dạng bệnh của cộng
đồng (cùng với bạo lực, ma tuý và rượu chè). Nhưng ông cũng nhấn mạnh
với chúng ta rằng bệnh ấy có ở nhiều xã hội, và chúng ta không nên tiếp
tục công kích những cá nhân vô cảm – vốn cũng chỉ là “nạn nhân của áp
chế và bóc lột” – vì những biểu hiện đó của họ.
Ông khuyên những người có tinh thần cộng đồng, muốn đấu tranh với
bệnh vô cảm thì phải tạo đủ sức mạnh và niềm tin để đi xuyên qua sự vô
cảm và khuyến khích các động lực trong cộng đồng. “Hãy giúp mọi người tìm ra những niềm hy vọng mới, hãy tạo ra nguồn năng lượng, để cùng nhau vượt qua bệnh vô cảm”.
Còn bạn, nếu bạn vẫn quyết tâm “không quan tâm đến chính trị”, thì
chỉ xin bạn nhớ: Bạn có quyền như thế, nhưng điều đó không tốt cho cả
bạn lẫn cộng đồng.
