Bill Hayton -
Vivian chuyển ngữ
Bill Hayton là phóng viên của BBC tại Hà Nội từ năm 2006 đến năm
2007, cho đến ông khi ông viết bài tường thuật về những người bất đồng
chính kiến khiến chính phủ không hài lòng, phải rời khỏi Việt Nam. Anh
nhìn lại những điều bất thường tại một trong số năm nước cộng sản còn
lại trên thế giới. Từ đó ông không hề trở lại Việt Nam.
Trong bài viết này, ông nhìn lại những điều bất thường trong đời sống
tại một trong số năm nước cộng sản còn lại trên thế giới.
1*. Khó nói "I love you" bằng Tiếng Việt:
Không phải vì người Việt thiếu quyến rũ. Nói cách khác vì không có từ
"I" hay "you" trong giao tiếp đời thường. Người ta dựa vào tuổi tác, để
xưng hô với nhau: "Anh" dùng cho anh trai, "chị" dùng cho chị gái, "em"
dùng cho người nhỏ tuổi hơn mình. Chính vì thế người Việt thường hay
hỏi tuổi khách lạ, để họ có thể dùng một đại danh từ nhân xưng thích
hợp, và để đối xử với khách bằng sự tôn trọng đúng theo tuổi tác. Vì
thế câu "I love you" có thể là "anh trai thương yêu em gái," cũng có thể
là "chị gái thương yêu em trai." Tuy nhiên phụ nữ thường thích được gọi
là "em," bất kể họ bao nhiêu tuổi. Có hơn 40 đại danh từ nhân xưng, để
diễn tả mối quan hệ khác nhau giữa cá nhân, và những mối tương quan về
tuổi tác hay địa vị. Những chữ này nói bằng Tiếng Việt nghe hay hơn bằng
Anh Ngữ.
2*. Áo Dài lấy cảm hứng từ thời trang của Pháp thập niên 1920:
Hình ảnh thiếu nữ Việt Nam với mái tóc đen dài, tà áo dài bằng lụa
thướt tha bay giữa chiều gió, duyên dáng đạp xe trên đường phố, in hay
vẽ trên thiệp đã được bán ra hàng triệu ấn bản. Áo Dài là trang phục của
phụ nữ mặc trong những dịp trang trọng,là đồng phục của nữ tiếp viên
(hàng không) hay của nữ giới làm việc tại khách sạn. Áo Dài bắt nguồn từ
chiếc váy dài của thế kỷ 18, là phiên bản thời trang Paris thập niên
1920 khi Việt Nam còn là một phần của Đông Dương, thuộc địa của Pháp.
Nguyễn Cát Tường, nhà thiết kế thời trang được Pháp đào tại Trường Mỹ
Thuật Đông Dương Hà Nội, đã thiết kế lại mẫu áo vào năm 1925 nhằm hiện
đại hóa hình ảnh và vai trò của phụ nữ Việt Nam. Tại Miền Nam Việt Nam,
Áo Dài được cổ vũ trở thành quốc phục, được ưa chuộng nhiều hơn Miền Bắc
Việt Nam. Có một thời người Cộng Sản lên án chiếc áo dài là cổ hủ; sau
giai đoạn chiến tranh rất ít ai mặc, nhưng bây giờ Áo Dài lại được ưa
chuộng.
3*. Trong 6 người, có 1 người là an ninh:
Việt Nam không phải là nhà nước công an trị như vài năm trước
đây,nhưng điều này không có nghĩa là không ai theo dõi bạn. Nhiều cơ
quan an ninh luôn truy tìm dấu vết muốn lật đổ (chế độ). Ngoài quân đội
chính quy và lực lượng cảnh sát, tại thôn làng có dân quân, ở thành phố
có dân phòng theo dõi hoạt động của dân chúng. Họ sẽ báo cáo với Bộ Quốc
Phòng hoặc Bộ Công An. Ông Carl Thaver, một trong số những nhà quan sát
có thẩm quyền nhất về quân đội Việt Nam tại Học Viện Quốc Phòng của
nước Úc, đã ước tính: Có từ sáu đến bảy triệu người, làm việc trong các
lực lượng an ninh khác nhau tại Việt Nam.
4*. Vị cha già của cách mạng Việt Nam chỉ là "tấm bình phong":
Hình ảnh "Bác Hồ" được in trên các bích chương nói về cuộc cách mạng
Việt Nam; hiện nay hình ảnh của ông vẫn xuất hiện trên các áp phích,
trên tiền giấy và tại nhiều nơi khác. Nhưng nghiên cứu mới đây cho thấy
ông Hồ Chí Minh (tên thật là Nguyễn Sinh Cung), không thực sự là người
(cộng sản) chịu trách nhiệm điều hành Nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa
trong thập niên 1960, lúc đang có cao trào xung đột với Hoa Kỳ.
Thập niên 1910 ông Hồ là công nhân tỵ nạn tại Pháp và Luân Đôn, từng
rửa chén ở khách sạn Carlton và làm những công việc khác, trước khi trở
thành người cộng sản đi sang Nga và Trung Quốc. Ông đấu tranh chống lại
người Nhật trong Thế Chiến Thứ Hai, rồi chống lại người Pháp, trước khi
làm chủ tịch. Trong thời chiến, Hoa Kỳ xem ông là một lãnh tụ đáng sợ.
Nhưng từ lâu đã có sự tranh cãi: Liệu ông Hồ có thật là người theo đường lối cứng rắn hay không?
Nghiên cứu mới nhất cho thấy quyền lực thật sự nằm trong tay ông Lê
Duẩn - Tổng Bí Thư Đảng Cộng Sản – một người theo chủ nghĩa Stalin, tàn
bạo và lạnh lùng. Ông dùng lực lượng an ninh để kiểm soát hành động của
các nhà lãnh đạo khác, thi hành chiến lược chiến tranh toàn diện chống
Việt Nam Cộng Hòa ở Miền Nam Việt Nam. Chiến thắng năm 1975 đã đưa ông
Lê Duẩn lên nắm chính quyền, nhưng để lại những hậu quả khủng khiếp. Sự
trả thù và điều hành kinh tế yếu kém đã khiến Việt Nam bị cô lập, khó
nghèo. Cái chết của ông năm 1986, mở đường cho một nước Việt Nam mở
rộng cửa (nhìn ra thế giới).
5*. Quy mô của cuộc thảm sát:
y
Năm 1946, trước khi cuộc chiến với Pháp bùng nổ, ông Hồ Chí Minh - lãnh tụ Cộng Sản Việt Nam - từng cảnh báo tại Paris: "Qúy vị có thể giết 10 người của tôi, khi 1 người của các ông bị giết, nhưng dẫu sao mặc lòng qúy vị sẽ thua và tôi sẽ thắng."
Ông đã đúng khi nói về việc đánh thắng người Pháp. Nhưng khi người
Pháp ra đi, người Mỹ thay thế, tỷ lệ người chết do lực lượng Hoa Kỳ gây
ra đối với người Việt ước tính là 50/1, gấp năm lần.
Con số nhân viên quân sự Hoa Kỳ thiệt mạng tại Đông Dương từ năm
1955-1975 có thể kể chính xác là 58.220 người, mặc dù có 1.629 người vẫn
còn được ghi tên vào danh sách mất tích trong thời chiến. Tuy nhiên,
không một ai biết chính xác bao nhiêu người Việt đã bị giết hại.
Năm 2008 dựa trên một khảo sát thống kê, Tạp Chí Y Học Anh Quốc gợi ý
rằng có thể ba triệu người Việt đã thiệt mạng trong thời gian 20 năm.
Việt Nam ước tính chính thức có ba triệu người thiệt mạng, kể cả hai
triệu thường dân. Những con số (tổn thất) khổng lồ này phản ánh cuộc
chiến giữa những người Cộng Sản Việt Nam nhất định thắng, và những chiến
thuật tàn bạo cùng hỏa lực hùng mạnh được Hoa Kỳ sử dụng.
6*. Đảo du lịch từng là nhà tù:
"Vẻ đẹp tiềm ẩn" là khẩu hiệu quyến rũ du khách của Việt
Nam. Nhiều người Việt Nam không thích kiểu nói này, nhưng chính nó lại
khêu gợi lòng yêu thích phiêu lưu và khám phá của những du khách ngoại
quốc.
Trong số những nơi họ thích khám phá là Phú Quốc và Côn Đảo xinh đẹp. Tuy nhiên đằng sau những bãi biển rợp bóng dừa, là cả một lịch sử bi thương.
Trong số những nơi họ thích khám phá là Phú Quốc và Côn Đảo xinh đẹp. Tuy nhiên đằng sau những bãi biển rợp bóng dừa, là cả một lịch sử bi thương.
Côn Đảo là nhà tù thuộc địa, nơi thực dân Pháp giam giữ các tù nhân
chính trị, và những người nổi dậy từ thập niên 1860 đến thập niên 1950.
Côn Đảo khét tiếng vì những "chuồng cọp," những hố giam đào sâu dưới đất
với diện tích 1m5 x 3m - mỗi hố giam giữ 5 tù nhân bị còng chân tay.
Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, Côn Đảo vẫn là nhà tù của Miền Nam
Người ta cho rằng khoảng 20.000 tù nhân đã chết tại đây.
Phú Quốc cũng từng là nhà tù của Pháp, sau đó là nhà tù của Việt Nam; nơi những người Mỹ thẩm tra giám sát.
Sau chiến tranh hòn đảo này trở thành "trại cải tạo," để Đảng Cộng
Sản giam giữ những người chống đối họ. Biệt lập với đất liền, hai hòn
đảo này là nơi lý tưởng của sự đàn áp. Giờ đây chính sự biệt lập, lại
khiến Côn Đảo và Phú Quốc trở thành nơi lý tưởng để yên tĩnh nghỉ ngơi.
7*. Trung Quốc là kẻ thù lâu đời của Việt Nam:
Mặc dù chiến tranh đã kết thúc gần 40 năm, phần lớn những người ngoại
quốc vẫn liên tưởng Việt Nam và cuộc chiến với Hoa Kỳ. Thật ra người
Việt đã trải qua những cuộc chiến kéo dài hơn rất nhiều với Trung Quốc.
Cho dẫu có nhiều điểm tương đồng về văn hóa giữa người Trung Quốc và người Việt Nam, ít hay nhiều người Việt hiện đại vẫn khẳng định họ ở vị thế chống lại người Trung Quốc.
Cho dẫu có nhiều điểm tương đồng về văn hóa giữa người Trung Quốc và người Việt Nam, ít hay nhiều người Việt hiện đại vẫn khẳng định họ ở vị thế chống lại người Trung Quốc.
Mỗi thành phố đều có tên đường, tượng đài, hay dinh thự mang tên các
vị anh hùng (có thực hoặc chỉ có trong truyền thuyết) từng đánh đuổi
người phương Bắc. Thí dụ như Hai Bà Trương, hai chị em họ Trưng đã khởi
nghĩa vào năm Công Nguyên 40 (AD40); Ngô Quyền, người giành độc lập cho
Việt Nam năm 938; Lý Thường Kiệt, người chinh phạt nhà Tống năm 1076;
Danh Tướng Trần Hưng Đạo đánh bại quân Mông Cổ năm 1284; Lê Lợi sau là
Vua Lê Thái Tổ đánh bại quân Minh năm 1428; Vua Quang Trung Nguyễn Huệ
đại phá quân Thanh năm 1789.
Phần lớn chỉ là huyền thoại xa xưa vì những xung đột trước đó giữa
nhà cầm quyền, những người nổi dậy, và các lãnh chúa vùng miền…v.v…,
những người có lẽ không hiểu ý nghĩa của những thuật ngữ như "Việt Nam"
hay là “Trung Quốc," chỉ mới được nghĩ đến trong thời hiện đại.
Giờ đây căng thẳng âm ỉ có liên quan đến tranh chấp lãnh thổ kéo dài
với Trung Quốc tại Biển Đông, nơi vốn có nhiều cá và dầu khí.
8*. Không phải các di tích đều thuộc về chiến tranh
:
Tấm hình xe tăng của người Cộng Sản đâm thẳng vào cổng Dinh Độc Lập
tại Sài Gòn rồi đậu trên bãi cỏ, đã mang lại cho Anh Ngữ một cụm từ mới.
Nhưng là chiếc xe tăng nào đây?
Bảo Tàng Viện của cả Hà Nội và Sài Gòn đều trưng bày chiếc xe tăng
843 với lời tuyên bố: Đây là chiếc xe tăng đầu tiên chạy qua cổng dinh.
Tuy nhiên, những hình ảnh chụp hôm 30-04-1975 cho thấy: Xe tăng 843
không phải là chiếc xe đầu tiên chạy qua cổng Dinh Độc Lập.
Dư luận tin rằng chiếc xe tăng 843 được vinh danh, vì nó được dùng
quay phim ngay sau biến cố này. Các di tích chiến tranh kể trên vẫn rất
quan trọng đối với Đảng Cộng Sản, vì tính hợp pháp của họ – ở chừng mực
nào đó – phụ thuộc vào vai trò "giải phóng" đất nước.
9*. Nếu bạn thương ai, hãy đốt vàng mã cho họ:
Theo niềm tin tôn giáo truyền thống của người Việt Nam, chết không có
nghĩa là hết. Người chết chỉ chuyển sang một cõi khác, mọi sinh hoạt
không khác gì trần gian. Vì thế người chết cần những đồ gia dụng y hệt
như người sống. Nhưng làm sao họ có điện thoại di động, máy giặt và quần
áo mới để dùng? Đơn giản thôi. Người thân mua những vật dụng bằng giấy
rồi đốt đi, và chúng sẽ được chuyển sang bên kia thế giới cho người đã
quá cố. Chính phủ Việt Nam ước tính, năm ngoái dân chúng đốt khoảng $20
triệu mỹ kim tiền vàng mã.
10*. Một nửa dân số Việt Nam có "tên họ" khó phát âm đúng:
Từ Hà Nội đến Hollywood, có hàng chục triệu người Việt Nam mang họ Nguyễn.
Thủ Tướng Việt Nam họ Nguyễn: Nguyễn Tấn Dũng; tài tử người Mỹ gốc
Việt: Dustin Nguyễn. Họ Nguyễn nằm trong danh sách tên họ của người Việt
Nam phổ biến nhất tại Hoa Kỳ, Úc và tại một số quốc gia Châu Âu.
Chữ "Nguyễn" với âm đầu "ng" và các nguyên âm rắc rối tiếp theo, cộng
thêm dấu ngữ âm không quen thuộc, khiến người ngoại quốc rất khó nói.
Cách phát âm "chuẩn" nhất mà một người nước ngoài có thể "nói" được là
"nwee-yen – nhuyèn," thậm chí có thể là "win-nhĩn."
Họ này có lẽ có nguồn gốc từ tiếng Hoa. Qua nhiều thế kỷ, hàng ngàn
gia đình chọn – hay bị buộc – phải đổi sang họ Nguyễn, như dấu chỉ trung
thành với các vua chúa Việt Nam cầm quyền.
Tóm lại không phải những người mang họ Nguyễn đều giống nhau. Một số
người có thể là con cháu của vua chúa trước đây, một số người khác có
thể là hậu duệ của những người nổi dậy.
11*. Rất ít người Việt Nam biết đọc chữ Nôm:
Mãi đến đầu thế kỷ 20, người Việt Nam vẫn dùng chữ viết theo kiểu chữ
Hán, gọi là chữ Nôm. Nhưng ngay từ đầu thế kỷ 16, Tiếng Việt đã được
các nhà truyền giáo người Bồ Đào Nha, và sau đó là một linh mục truyền
giáo người Pháp thuộc Dòng Tên là Cha Alexandre de Rhodes (Cha Bá Đa
Lộc), ghi lại bằng chữ viết của Phương Tây.
Các nhà truyền giáo chỉ đơn giản muốn việc rao truyền Kinh Thánh được
dễ dàng, nhưng đầu thế kỷ 20 những người theo chủ nghĩa dân tộc Việt
Nam nhận ra rằng, chữ viết theo kiểu này giúp họ truyền bá tư tưởng
thoải mái hơn. (Bởi vì) mẫu tự La Tinh dễ học, nếu so sánh với chữ Nôm.
Ngày nay Chữ Nôm gần như đã trở thành tử ngữ. Đền miếu đình chùa là
nơi duy nhất quý vị có thể thấy, vì Chữ Nôm được khắc chạm tại đây. Rất
ít người Việt Nam có thể đọc được Chữ Nôm, hay các tài liệu lịch sử viết
bằng Chữ Nôm, chẳng hạn như tác phẩm văn học nổi tiếng của Việt Nam là "Truyện Thúy Kiều."
Một số ít chuyên gia vẫn tiếp tục duy trì kiến thức về Chữ Nôm, tuy nhiên họ lo sợ ngôn ngữ này sắp sửa bị mai một.
