Trịnh Hữu Long
(NCTG) Cả một hệ thống các văn bản pháp luật đồ sộ và phức tạp,
từ luật đất đai, đến các nghị định của Chính phủ và thông tư của các cơ
quan bộ, ngành,… được người dân Văn Giang viện dẫn để chứng minh cho
những quyền lợi mà đáng ra họ phải được hưởng. Sau 8 năm theo đuổi khiếu
kiện, họ đã thành… những chuyên gia về luật đất đai từ lúc nào không
hay. Song có một văn bản họ chưa bao giờ nhắc tới…
“Người dân Văn Giang chúng tôi chỉ muốn tuân thủ pháp luật, muốn
chính quyền và chủ đầu tư thực hiện đúng pháp luật chứ không mong muốn
gì hơn”.
Đây là điều được ông Nguyễn Văn Bính (70 tuổi, xóm 3 xã Xuân Quan –
Văn Giang) cũng như rất nhiều nông dân khác khẳng định, liên quan đến vụ
cưỡng chế thu hồi đất ngày 24-4-2012 tại địa bàn này. Trong khi các nhà
nghiên cứu lý luận và các luật gia đang cố công phân tích bản chất của
nhà nước pháp quyền trên những tạp chí chuyên ngành uy tín, trong khi
nhà nước đang ra sức tuyên truyền về tinh thần thượng tôn pháp luật đến
mọi tầng lớp nhân dân, thì bất kỳ ai cũng có thể tìm thấy tinh thần cốt
lõi đó của nền pháp quyền trong lời nói và hành động của những người
nông dân Văn Giang này trong gần 8 năm qua.
Cả một hệ thống các văn bản pháp luật đồ sộ và phức tạp, từ luật đất
đai, đến các nghị định của Chính phủ và thông tư của các cơ quan bộ,
ngành,… được người dân Văn Giang viện dẫn để chứng minh cho những quyền
lợi mà đáng ra họ phải được hưởng.
Ông Lê Thạch Bàn (xóm 4, xã Xuân Quan) cho rằng: “Trên văn bản,
tỉnh Hưng Yên quy định đây là đô thị loại IV. Theo khung giá đất nhà
nước ban hành (kèm theo Nghị định 188/2004/NĐ-CP ngày 16 tháng 11 năm
2004 của Chính phủ), giá cao nhất cho đô thị loại IV là 13.350.000 đ/m2,
thấp nhất là 50.000 đ/m2, bình quân là 6,7 triệu đồng/m2. Nhà nước chỉ
đóng vai trò là trọng tài giúp chúng tôi thương lượng với nhau một mức
giá thuận mua vừa bán nào đấy, chứ sao lại đem lực lượng hùng hậu như
vậy cưỡng chế chúng tôi phải nhận có 135.000 đ/m2 như vậy?”.
Mặc dù viện dẫn rất nhiều văn bản như vậy, có một văn bản họ chưa bao
giờ đề cập tới, đó là Hiến pháp.
Dự án Ecopark phục vụ an ninh, quốc phòng, lợi ích quốc gia?
Năm 2004, dự án khu đô thị thương mại và du lịch Văn Giang (sau này
được biết đến với tên gọi là khu đô thị sinh thái Ecopark) được giao cho
Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển Đô thị Việt Hưng (Vihajico) làm
chủ đầu tư. Quyết định thu hồi đất cũng được ban hành ngày 30-6 cùng năm
và để thực hiện quyết định này, 3.900 hộ dân của 3 xã Cửu Cao, Xuân
Quan và Phụng Công sẽ gần như không còn đất sản xuất nông nghiệp – vốn
là sinh kế duy nhất của họ từ nhiều thế hệ qua. Với mức giá đền bù chỉ ở
mức 135.000 đ/m2, mỗi hộ dân có 5 nhân khẩu và 2.5 sào ruộng ở đây có
thể nhận về số tiền hơn 120 triệu đồng. Số tiền này đủ để duy trì cuộc
sống của 5 con người trong vòng 1 năm, trước khi họ rơi vào thế bần
cùng. Quyết định thu hồi đất trở thành cái án nặng nề cắt đứt nguồn sống
của họ. Hiến pháp – đạo luật gốc – là căn cứ cao nhất để xem xét tính
chất pháp lý của quyết định này.
Ở Việt Nam, đại đa số người dân chưa có thói quen viện dẫn đến Hiến
pháp để xác định tính chất pháp lý của một vấn đề. Với tư cách là văn
bản có giá trị pháp lý cao nhất, Hiến pháp chi phối mọi nội dung và thể
thức của toàn bộ hệ thống pháp luật. Người dân vẫn chỉ quan tâm đến tính
hợp pháp (hiểu theo nghĩa là tính phù hợp với văn bản luật), chứ chưa
có nhiều khái niệm về tính hợp hiến của vấn đề.
Vốn dĩ, điều 23 Hiến pháp 1992 quy định: “Tài sản hợp pháp của cá
nhân, tổ chức không bị quốc hữu hoá. Trong trường hợp thật cần thiết vì
lý do quốc phòng, an ninh và vì lợi ích quốc gia, Nhà nước trưng mua
hoặc trưng dụng có bồi thường tài sản của cá nhân hoặc tổ chức theo thời
giá thị trường. Thể thức trưng mua, trưng dụng do luật định”.
Như vậy, với tư cách là chủ sở hữu quyền sử dụng đất, các hộ nông dân
ở Văn Giang chỉ bị nhà nước trưng mua, trưng dụng quyền sử dụng đất đã
được giao, cho các mục đích quốc phòng, an ninh và lợi ích quốc gia,
theo giá thị trường. Trong khi đó, Ecopark là một dự án đầu tư xây dựng
khu đô thị của Vihajico – vốn là một công ty cổ phần, thuộc sở hữu tư
nhân và hoạt động vì mục đích lợi nhuận của các cổ đông góp vốn. Bằng
bất cứ cách nào, người ta cũng không thể gán cho những tòa biệt thự,
những hồ bơi của Ecopark vào một mục đích nào trong 3 mục đích được minh
định tại điều 23 của Hiến pháp kể trên.
Giả định Ecopark thỏa mãn điều kiện về mục đích trưng mua, trưng
dụng, thì cái giá 135.000 đ/m2 có được coi là giá thị trường? Sẽ cần đến
những tổ chức định giá độc lập hoặc những quy trình thẩm định nghiêm
túc để định đoạt đâu là giá thị trường của những thửa đất nằm sát địa
phận Hà Nội này. Nhưng đối với những người nông dân trồng cây cảnh ở Văn
Giang, giá trị của đất nằm ở con số hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu
đồng/sào mà họ thu được mỗi năm và nuôi sống gia đình họ từ năm này qua
năm khác. Còn đối với chủ đầu tư, họ cũng sẽ thu được hàng chục, thậm
chí hàng trăm triệu nhưng không phải tính trên đơn vị “sào”, mà là mét
vuông, một khi các căn hộ, các lô đất ở đây được rao bán.
Luật gia Lê Hiếu Đằng, Phó Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn về Dân chủ pháp
luật, UBTƯMTTQ Việt Nam, nguyên Phó Chủ tịch MTTQ TP. HCM cho rằng: “Xét
về mặt Hiến pháp cũng như về Luật đất đai 1993 (*) thì việc thu hồi đất
ở Văn Giang là không đúng. Bởi vì Hiến pháp và Luật đất đai 1993 xác
định chỉ những công trình an ninh, quốc phòng hoặc phúc lợi chung thì
nhà nước mới đứng ra cùng với nhân dân trao đổi, bàn bạc đi đến phương
án giải tỏa, còn đối với các công trình kinh tế thì nhà đầu tư phải trực
tiếp thương lượng với dân theo giá thị trường chứ nhà nước không thể
đứng ra thay mặt cho nhà đầu tư thu hồi, giải tỏa với giá rẻ mạt như vậy
được”.
Rõ ràng, nếu chúng ta có một cơ chế bảo hiến hiệu quả, UBND tỉnh Hưng
Yên sẽ gặp rắc rối lớn với Tòa án Hiến pháp khi cưỡng chế thu hồi đất
của nông dân Văn Giang với mức giá bị cho là rẻ mạt và giao cho chủ đầu
tư kinh doanh.
Dấu hiệu vi hiến của một đạo luật quan trọng
Việc thu hồi đất ở Văn Giang nêu trên chỉ là dấu hiệu vi hiến của một
hành vi, nhưng sâu xa hơn là dấu hiệu vi hiến của một đạo luật quan
trọng.
Để đi tìm một mục đích phù hợp cho việc thu hồi đất bàn giao cho chủ
đầu tư dự án, người ta viện dẫn đến Luật đất đai 2003, vốn quy định tại
điều 38 rằng: “Nhà nước thu hồi đất trong các trường hợp sau đây: 1.
Nhà nước sử dụng đất vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc
gia, lợi ích công cộng, phát triển kinh tế;…”. Rất dễ để thuyết
phục bất kỳ ai rằng các dự án như Ecopark là nhằm mục đích phát triển
kinh tế.
Như vậy, so với quy định tại điều 23 Hiến pháp, khái niệm “trưng mua”, “trưng dụng” đã bị thay
thế bởi khái niệm “thu hồi” và xuất hiện thêm 2 mục đích thu hồi không
có trong Hiến pháp là “lợi ích công cộng” và “phát triển kinh tế”.
Trước đó, Luật đất đai năm 1993 cũng quy định tại điều 27 rằng: “Trong
trường hợp thật cần thiết, Nhà nước thu hồi đất đang sử dụng của người
sử dụng đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc
gia, lợi ích công cộng thì người bị thu hồi đất được đền bù thiệt hại”.
Như vậy, cùng một nội dung hiến định tại điều 23 của Hiến pháp, Luật
đất đai 1993 bổ sung mục đích “lợi ích công cộng”, đến Luật năm 2003
tiếp tục bổ sung thêm mục đích “phát triển kinh tế”. Nhờ mục đích “phát
triển kinh tế” này và sự nhập nhèm trong cách giải thích luật, nhà nước
đã tạo ra một cơ chế bảo vệ cho quá trình dịch chuyển một cách không tự
nguyện quyền sử dụng đất đai từ tay người nông dân vào tay các nhà đầu
tư, quá trình mà đúng ra phải là thỏa thuận dân sự thuần túy giữa hai
chủ thể. Dễ dàng nhận thấy ai là người phải chịu thiệt từ cơ chế này.
Trong các phát biểu của mình, PGS-TS. Nguyễn Đăng Dung (Khoa Luật –
ĐHQG Hà Nội) cũng cho rằng: “Việc luật đất đai quy định thêm các trường
hợp được phép thu hồi đất như “lợi ích công cộng”, “phát triển kinh tế”
đã được tôi và các đồng nghiệp đánh giá rất nhiều lần là vi hiến. Tuy
nhiên, ở nước ta chưa có Tòa án Hiến pháp, nên chưa có cơ chế nào để
phán quyết tính vô hiệu của các quy định này”.
Trước năm 1958, nước Pháp cũng rơi vào tình trạng luật ban hành ra có
những nội dung trái Hiến pháp nhưng không có một cơ quan có chức năng
bảo hiến nào để bác bỏ các đạo luật này. Trong khi đó, các cơ quan hành
chính lại rất nhuần nhuyễn trong việc đảm bảo tính hợp pháp trong các
quyết định hành chính của mình. Khi luật ban hành ra đã vi phạm Hiến
pháp, thì mọi biện pháp thực thi luật đều không có giá trị. Đó là lý do
ngày nay nước Pháp có một cơ chế bảo hiến đủ mạnh để tuyên vô hiệu đối
với bất kỳ đạo luật vi hiến nào. Một quốc gia không xây dựng được cơ chế
bảo vệ Hiến pháp của mình, khó có thể nói là họ đang xây dựng nhà nước
pháp quyền.
Trịnh Hữu Long
Ghi chú:
(*) Quyết định thu hồi đất cho dự án Ecopark được ban hành vào ngày
cuối cùng khi Luật đất đai 1993 còn hiệu lực.
