Người dịch: Phạm Đức Khiêm
Viết blog đã thế chỗ viết báo để trở thành nghề nguy hiểm nhất ở Việt Nam trong thời đại Internet.
“Quả thực là nguy hiểm. Nhưng nó không phải là một nghề, bởi vì
blogger chúng tôi chưa bao giờ được trả tiền cho những gì chúng tôi viết
cả”, J., một blogger trẻ tuổi ở Hà Nội, nói. Là quản trị viên của
một diễn đàn trực tuyến lớn chuyên về các vấn đề chính trị và xã hội, J.
thừa hiểu những rủi ro mà những blogger như anh phải đối mặt hàng ngày:
tin tặc, bài viết hăm dọa của các dư luận viên được trả tiền bởi chính
phủ, và, tệ hơn cả, là khi công an phát hiện ra họ là các blogger “chống
chính quyền”.
“Blogger không được trả lương như nhà báo”, J, nói, “nhưng
chúng tôi làm những việc như truyền thông chính thống làm, hay chính
xác hơn, những gì truyền thông chính thống không làm được, đó là: vạch
trần những sự thật mà chính quyền không muốn công chúng biết. Làm việc
này, chúng tôi đối mặt với sự sách nhiễu của công an, bị bắt và bị tù”.
J. không nói quá. Theo đánh giá vào tháng 9-2013 của tổ chức
International Society for Human Rights (ISHR), ít nhất 263 công dân Việt
Nam, bao gồm cả blogger, đã bị tống giam từ năm 2005 bởi các cáo cuộc
“xâm phạm an ninh quốc gia” và “vi phạm trật tự quản lý hành chính”.
Trong số những người bị bắt, 68 người bị truy tố theo Điều 88 Bộ
luật Hình sự với hành vi “tuyên truyền chống nhà nước” và 40 người bị
truy tố theo Điều 258 với cáo buộc “lạm dụng các quyền tự do dân chủ,
xâm hại lợi ích nhà nước”.
Đằng sau những con số này là những người dám nói lên tiếng nói của
mình. Trên thực tế, blogger chính trị ở Việt Nam đã trở thành những nhân
vật quen thuộc trên truyền thông chính thống vì họ đưa tin về việc bắt
bớ hoặc xét xử những người mà trước đó chẳng ai biết nhưng bây giờ thì
bị xử theo Điều 88 hoặc 258. Những điều luật này tỏ ra là công cụ đe dọa
hữu hiệu để chính quyền bịt miệng những tiếng nói bất đồng từ công
chúng.
“Cái còng”
Các blogger ví von một cách mia mai rằng Điều 88 như một chiếc
còng, vì số 8 trông giống như thứ công cụ hỗ trợ mà công an sử dụng. Cụ
thể, điều luật này quy định những ai làm ra, lưu trữ hoặc phổ biến thông
tin, kể cả “tài liệu và/hoặc văn hóa phẩm”, chống nhà nước, sẽ bị kết
án từ 3 đến 12 năm tù.
Tuy nhiên, điều luật này không đưa ra định nghĩa rõ ràng về những
nội dung có thể bị cho là “chống nhà nước”. Hơn nữa, thẩm quyền giải
thích pháp luật ở Việt Nam nằm ở nhiều cơ quan khác nhau, từ lực lượng
công an, cơ quan điều tra, đến viện kiểm sát, tòa án, hay thậm chí là
các bộ ngành, mặc dù theo pháp luật Việt Nam, chỉ có Ủy ban Thường vụ
Quốc hội có thẩm quyền đó.
Trước khi có Điều 88, đã từng tồn tại Điều 82 của Bộ luật Hình sự
năm 1985 vốn có tính trấn áp như bất kỳ bộ luật hình sự kiểu Xô Viết
nào. Điều 82 nhắm đến việc trừng phạt hành vi “tuyên truyền chống chủ
nghĩa xã hội”, với khung hình phạt nặng nề tương tự, từ 3 đến 12 năm tù.
Không có thống kê công khai nào về số người bị giam giữ và cáo buộc
theo Điều 82.
Vào năm 1999, Bộ luật Hình sự mới được ban hành đã chuyển đổi Điều
82 thành Điều 88, thay thế từ “chủ nghĩa xã hội” bằng từ “chính quyền”.
Giờ đây điều luật này sử dụng ngôn ngữ ít trừu tượng hơn nhưng không có
nghĩa là ít mơ hồ và ít chung chung hơn.
Không chỉ giới hạn trong những hoạt động có tính lật đổ một cách rõ
ràng, Điều 88 đã và đang được sử dụng để bịt miệng những tiếng nói đòi
hỏi chính quyền trong sạch hơn, trách nhiệm hơn – những điều mà nếu
chính quyền lưu ý thì thực ra có thể giúp chính quyền mạnh hơn.
Giải thích khái niệm “chính quyền”
Một trong những người tù nổi tiếng bị tống giam theo Điều 88 là Cù
Huy Hà Vũ, tiến sĩ luật và là con trai của một đồng chí thân cận của nhà
lập quốc Hồ Chí Minh. Vào năm 2009, Cù Huy Hà Vũ đệ đơn kiện Thủ tướng
Nguyễn Tấn Dũng vì đã khởi động một dự án khai mỏ lớn có thể gây hại cho
môi trường. Ở các nước khác, một đơn kiện như thế có lẽ là bình thường,
nhưng nó lại được coi là một sự kiện gây sốc trong lịch sử Việt Nam.
Vũ còn gửi nhiều bài viết và trả lời phỏng vấn các hãng truyền
thông nước ngoài, trong đó ông thẳng thắn chỉ trích Đảng Cộng sản cầm
quyền và kêu gọi xây dựng một nền dân chủ đa đảng cho Việt Nam. Trong
một cuộc phỏng vấn với Đài Á Châu Tự Do, Vũ nói: “Hiện nay ở Việt Nam
người ta sử dụng ngân sách vô tội vạ và rất nhiều tiền từ ngân sách nhà
nước chi vào những việc thậm chí có thể gọi là mafia.... Để có được chế
tài đối với những kẻ cướp ngày... thì cách duy nhất là phải có chế độ
đa đảng tại Việt Nam”.
Tại một trong những bài viết đăng trên mạng Bauxite Việt Nam, Vũ
vận động cho thể chế tam quyền phân lập, chỉ trích cái mà ông gọi là
chính phủ, tòa án và quốc hội “đồng lòng hại dân”.
Năm 2010, Cù Huy Hà Vũ bị bắt và bị truy tố theo Điều 88. Ông sau
đó bị mang ra xét xử tại một phiên tòa gồm toàn các thẩm phán là đảng
viên cộng sản, điều đó càng củng cố lập luận của ông là dưới một hệ
thống như thế thì ngành tư pháp không thể vô tư. Năm 2011, Vũ bị kết án 7
năm tù giam.
Phiên tòa Cù Huy Hà Vũ gửi một thông điệp mạnh mẽ rằng, dưới hệ
thống pháp luật Việt Nam, Đảng Cộng sản và các đảng viên cao cấp của nó
như Thủ tướng là bất khả xâm phạm, và được miễn trừ trách nhiệm pháp lý.
Quan trọng hơn có lẽ là, bản án này đã làm rõ rằng những hành vi như
vậy sẽ được giải thích một cách hợp pháp là “tuyên truyền chống nhà
nước”.
Kết quả này là có thể dự đoán được trong một chính quyền độc đảng,
và các blogger có lẽ cũng biết rủi ro đó. Tuy nhiên, Nguyễn Phương Uyên,
một sinh viên ở thành phố miền Nam Long An, nhận ra rằng, ngay cả khi
phát ngôn vì Việt Nam và phản đối các hành vi hung hăng của một nước
khác, cụ thể là Trung Quốc, trong tranh chấp ở vùng biển Đông Nam Á,
cũng có thể khiến cô vào tù. Cô bị bắt vào ngày 14-10-2012, chỉ hai ngày
sau sinh nhật lần thứ 20 của cô, và bị cáo buộc theo Điều 88. Theo cáo
trạng của Uyên và bạn cô là Đinh Nguyên Kha, “tội” của họ là làm tờ rơi,
biểu ngữ và cờ giấy mang các thông điệp sau:
- “Tuổi trẻ yêu nước Long An đấu tranh cho tự do và nhân quyền”,
- “Tuổi trẻ yêu nước quyết tâm diệt cộng sản, giải phóng dân tộc”, và
- “Long An trung dũng kiên cường toàn dân chống cộng suốt đời tự do”.
Bên cạnh đó, Uyên viết một khẩu hiệu bằng máu: “Tàu khựa cút khỏi
Biển Đông”. Bản cáo trạng cho rằng khẩu hiệu này là “nội dung không tốt
về Trung Quốc”.
Có thể lập luận rằng những khẩu hiệu như thế không hề đối lập với
“chính quyền nhân dân”, mà là nhắm đến một chủ nghĩa (ý thức hệ). Tuy
nhiên, thật khó để xác định được làm thế nào một sự chỉ trích nhằm vào
Trung Quốc lại có thể được diễn giải thành chống chính quyền Việt Nam.
Vào tháng 5-2013, phiên tòa sơ thẩm áp đặt án tù 6 năm dành cho
Nguyễn Phương Uyên và 8 năm dành cho Đinh Nguyên Kha. Mức án đã giảm
xuống tại phiên phúc thẩm với 3 năm án treo dành cho Uyên và 4 năm tù
giam dành cho Kha. Cả phiên sơ thẩm và phúc thẩm đều không cho bạn bè và
gia đình vào dự, kể cả bố mẹ của Uyên và Kha.
Tự do có điều kiện
So với “cái còng”, Điều 258 của Bộ luật Hình sự năm 1999 có vẻ ít
nghiêm khắc hơn với các hình phạt bao gồm cảnh cáo và cải tạo không giam
giữ đến 3 năm. Trong những trường hợp nghiêm trọng, người phạm tội có
thể bị phạt tù từ 2 đến 7 năm.
Mặt trái của Điều 258 này là nó mơ hồ hơn, chung chung hơn, và Nhà
nước công an trị có thể dùng Điều 258 để bắt bao nhiêu người cũng được
nếu muốn. Người vi phạm Điều 258 bao gồm những “Người nào lợi dụng các
quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tự do tín ngưỡng, tôn giáo, tự do
hội họp, lập hội và các quyền tự do dân chủ khác xâm phạm lợi ích của
Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân”.
Điều 258 bắt đầu với một danh sách rất cụ thể các quyền không được
phép “lạm dụng”. Nhưng mặt khác, nó cũng để ngỏ việc diễn giải “những
quyền tự do dân chủ khác” vốn không được liệt kê ban đầu. Nghiêm trọng
hơn, nó không định nghĩa thế nào là “lạm dụng” hay “lợi ích của nhà
nước” là gì để mà không xâm phạm. Trên thực tế, Điều 258 bao trùm một
phạm vi các hành vi rộng hơn cả Điều 88, vốn chỉ giới hạn chỉ trong các
hành vi có thể bị coi là “tuyên truyền”.
Sau sự bùng nổ của blog và truyền thông xã hội ở Việt Nam, đã có sự gia tăng việc bắt bớ và các cáo buộc theo Điều 258.
Một số vụ việc xảy ra trong năm 2013 thể hiện sự leo thang sử dụng
Điều 258 ở Việt Nam khi nước này chạy đua vào ghế thành viên Hội đồng
Nhân quyền Liên hợp quốc nhiệm kỳ 2014-2016:
- Ngày 5-5: hai blogger bị giam giữ ngay sau khi phân phát các bản
Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền. Công an cáo buộc họ đã lợi dụng quyền tự
do dân chủ nhằm xâm phạm lợi ích của nhà nước.
- Từ 26-5 đến 15-6: ba blogger bị bắt, hai trong số họ là các
blogger và nhà báo nổi tiếng Trương Duy Nhất và Phạm Viết Đào. Blogger
thứ ba, Đinh Nhật Uy, là anh trai của Đinh Nguyên Kha – người đang bị
tạm giam theo Điều 88. Gia đình Uy và Kha, do đó, đâm ra nổi tiếng một
cách đáng buồn vì có hai con trai đi tù, người vì vi phạm an ninh quốc
gia, người vì xâm hại trật tự công cộng.
- Vào tháng 10, công an một lần nữa sử dụng Điều 258 để bắt giữ hai
người, Thào Quán Mua và Hoàng Văn Sang ở tỉnh miền Bắc Tuyên Quang vì
họ khiếu kiện tập thể phản đối chính quyền đã đàn áp Dương Văn Mình, một
giáo phái được thành lập vào năm 1989. Đầu tháng 6, cảnh sát phá hủy
các nhà đòn xây dựng trái phép của giáo phái nói trên theo yêu cầu của
Ủy ban Tôn giáo của chính phủ. Theo pháp luật Việt Nam, các tổ chức tôn
giáo phải đăng ký trước khi hoạt động. Do đó, vụ việc này bị cho là sử
dụng Điều 258 để chống lại quyền tự do tôn giáo, tín ngưỡng.
Suy đoán rộng
Bản cáo trạng của Đinh Nhật Uy bị rò rỉ trên cộng đồng mạng vào
tháng 10 và gây ra một làn sóng phẫn nộ vì những lập luận trẻ con của
nó:
“Vào khoảng năm 2010, Đinh Nhật Uy được người bạn tạo cho tài
khoản Facebook có nickname là Đinh Nhật Uy. Thời gian đầu, Nhật Uy chỉ
sử dụng tin nhắn cho bạn bè. Nhưng từ khoảng tháng 11/2012, sau khi em
ruột là Đinh Nguyên Kha bị khởi tố về tội tuyên truyền chống Nhà nước
CHXHCN Việt Nam, thì tài khoản Facebook này mới được Đinh Nhật Uy sử
dụng thường xuyên để đăng tin, chia sẻ hình ảnh, liên kết, nhắn tin...”
“(Thông qua Facebook) Đinh Nhật Uy còn đăng những thông tin xấu,
sai sự thật đối với Nhà nước, tổ chức, cá nhân... Những hình ảnh, bài
viết nêu trên có nhiều lượt người vào xem. Nhiều lượt người chia sẻ,
đánh giá “like”, nhiều lượt người vào bình luận, trong đó có nhiều bài
bình luận với lời lẽ nói xấu, bôi bác, xúc phạm đến Nhà nước, tổ chức và
công dân... Ngày 2-1-2013, đăng địa chỉ liên kết bài viết: “Lật tẩy bộ
mặt thật của Giải nhân quyền Hellman/Hammett” trên trang
trandaiquang.net (Trần Đại Quang là tên của Bộ trưởng Công an Việt Nam, trang trandaiquang.net có vẻ là một website thân chính phủ),
Uy nhận xét: ‘Chuyện như vầy cũng bịa ra được. Chỉ lừa được lũ đầu tôm
chung chạ thôi mấy chú ơi’. Phía dưới có 18 lượt người thích và 07 lượt
người bình luận, trong đó có những bình luận có tính chất xúc phạm”.
Bằng việc bỏ tù Uy 4 tháng và sau đó áp hình phạt 15 tháng tù treo
cho anh, trên thực tế, nhà nước không chỉ nhắm tới một cá nhân mà còn
gửi lời cảnh báo tới tất cả những người sử dụng mạng xã hội rằng họ là
những tội phạm tiềm năng của Điều 258. Cáo buộc chống lại Đinh Nhật Uy
không nói cụ thể quyền nào đã bị anh “lợi dụng”, nhưng có vẻ đó là quyền
tự do ngôn luận.
Khi đối mặt với sự cấm đoán mơ hồ và rộng như thế, ai đó có thể
hỏi: Công dân Việt Nam được phép làm hay nói những gì để không bị quy
cho là “lợi dụng” quyền của mình? Ranh giới của “lợi ích nhà nước” là
gì?
Chưa có câu trả lời, vì Điều 258 trao cho nhà chức trách sự tự do
gần như không có giới hạn trong việc sử dụng pháp luật chống lại việc
thực thi các quyền công dân. Chỉ khi nào nhà nước giải thích thế nào là
“lợi dụng”, thế nào là xâm phạm “lợi ích” nhà nước, thì sự lạm dụng pháp
luật này mới bị giới hạn.
Các blogger Việt Nam, trong đó có “J.”, hiểu rằng những hạn chế sẽ
ngày càng bị xiết chặt hơn nếu họ tiếp tục im lặng. Tuân theo những hạn
chế này có thể đồng nghĩa với việc họ không bị bỏ tù, nhưng không có
nghĩa là họ được tự do.
