TS Alan Phan
Mỗi tuần tôi đều nhận vài Email hỏi sao bác không viết bài về kinh
tế Việt Nam? Nhiều lý do; nhưng các trợ lý của tôi lại lưu ý là các bài
viết về kinh tế của tôi thực ra cũng không nhiều người đọc. Những bài
của khách khá nổi danh như anh Phạm Đỗ Chí, Phạm Chí Dũng…đăng trên GNA
cũng cùng chung số phận hẩm hiu. Có lẽ các Emails là từ những dư luận
viên hướng dẫn chúng tôi ra khỏi các bài về lịch sử và văn hoá xã hội
thường liên quan chút đỉnh đến chính trị gây khó chịu cho các quan lãnh
đạo?
Dù thế nào, cách đây 2 năm, tôi đã cảm nhận là hệ thống kinh tế của
Việt Nam đã biến thái thành một sân chơi hoàn toàn do các chính trị gia
điều khiển theo mục tiêu chính trị của họ. Mặc cho những lời nói bầy tỏ
quyết tâm này chương trình nọ trong kế hoạch 5 năm, 10 năm, 50 năm…
không một kinh tế gia nào sống tại Việt Nam thực sự tin vào những chiêu
PR hay các khẩu hiệu này. Sau 80 năm, chỉ còn những thế hệ trẻ vừa tập
tễnh ra đời là còn chút hy vọng.
Kinh tế Việt Nam đã trở thành một nơi chốn mà mọi thành phần có
quyền có lợi tranh dành xâu xé, mang những miếng mồi ngon nhất về cho
gia đình và phe nhóm mình. Một chế độ tư bản hoang dã, với nhiều cách
phá luật, để kiếm tiền nhiều nhất và nhanh nhất. 5% dân số đang kềm kẹp
và thuyết phục đa số còn lại nhận những mẩu cơm vụn, canh thừa…để an
phận (sinh ra đã đòi …làm chủ?).
Vả lại, điều này cũng không gì xa lạ. Cách đây 150 năm, Mỹ đã xây
dụng nền kinh tế vĩ đại của mình trên những thủ thuật tương tự, dù kín
đáo hơn. Gần đây, Hàn Quốc, Đài Loan, Indonesia, Phi Luật Tân…đều có
những trải nghiệm đau thương của tư bản hoang dã. Họ may mắn là nền kinh
tế toàn cầu lúc đó chưa liên thông rộng rãi nên họ thoát khỏi vũng bùn
mà không có nhiều cạnh tranh. Hiện nay, Việt nam sẽ vất vả hơn nhiều và
chu kỳ trì trệ chắc chăn sẽ kéo dài thành thập kỷ, nếu không canh tân
theo môi trường mới.
Đó cũng là lý do chính khiến tôi không nói chuyện về kinh tế Việt
Nam nữa. Chúng ta không có chính sách hay kế hoạch kinh tế nghiêm túc để
thi hành. Chúng ta có một cơ chế hành chánh đã bén rễ sâu từ 80 năm
qua, và những nhóm đặc quyền sẽ không cho ai đụng tới. mặc cho mọi kêu
gào về tái cấu trúc hay đổi mới, những người biết chuyện đều quay lưng
cười đểu. Chúng ta có một kỹ năng ngoại giao rất giỏi, nên chúng ta ca
bài con cá rất phù hợp với những gì người Mỹ, người Nhật, người Hàn…hay
người Tàu, người Nga muốn nghe (cũng không nên tự hào lắm về việc này,
họ chỉ gật đầu khi quyền lợi của họ được tôn trọng). Chúng ta tuyên huấn
dậy dỗ bọn dân đen, nhưng phần lớn thời gian và đầu óc chúng ta còn
loay hoay với đơn đặt hàng của mẹ đĩ, của xếp lớn, của đối tác, của con
cháu…
Tuy nhiên, với các bạn BCA muốn phân tích sâu rộng hơn về nền kinh tế này, tôi xin nhắc các bạn về vài điều căn bản:
1. Số liệu thống kê
Hơn 3 thập kỷ nay, phân tích định lượng (quantitative analysis) của
kinh tế vĩ mô càng ngày càng chiếm ưu thế tuyệt đối so với định tính
(qualitative). Các số liệu thống kê và dữ kiện chính xác là yếu tố đầu
tiên và cuối cùng. Điều này cũng không tránh được những “xoa bóp” cố
tình của chính trị gia để trục lợi cho chánh sách và quyền lực. Tuy
nhiên, trong một thể chế minh bạch với sự soi mói của ngàn góc nhìn từ
chuyên gia đến báo giới, mọi lạm dụng đều bị giới hạn.
Trong những quốc gia mà quyền tự do ngôn luận bị kiểm soát chặt chẽ,
mọi sử dụng số liệu là một trò hài kịch cỡm. Trừ khi vì miếng cơm manh
áo, khi các chuyên gia khoác cho dự đoán và phân tích của mình cái áo
khoa học dựa trên các số liệu sản xuất từ bệnh thành tích, họ đã tự lừa
dối bản thân và bao nhiêu người dân khác?
2. Quán tính (inertia) là một lực đẩy bền bỉ
Ngược với thái độ tô hồng vô trách nhiệm ở trên là những đánh giá vô
cùng tiêu cực của nhiều chuyên gia khi họ nhận ra những hiểm nguy và
rủi ro lớn của bất cứ nền kinh tế nào. Danh từ “vỡ trận”, “sụp đổ”, suy
thoái “trăm năm” …được sử dụng bừa bãi. Một thí dụ điển hình là xứ
Zimbabwe của ông Mugabe. Mặc cho lạm phát cả trăm ngàn phần trăm mỗi
năm, dân tình phải bỏ chạy khỏi xứ hàng loạt, cuộc khủng hoảng làm thế
giới há hốc miệng cũng chấm dứt sau 6 năm. Đến nay, dù không khá gì hơn
các nước láng giềng, Zimbabwe và ông Mugabe (đắc cử từ 1980) vẫn tồn tại
và nhe răng cười rất tươi trước các ống kính phóng viên (hay ngủ say
sưa trong một cuộc họp thượng đỉnh các quốc gia Phi mấy ngày trước).
Những thí dụ về các quốc gia khác như Bắc Triều Tiên, Hy Lạp, Argentina..tràn đầy trong lịch sử kinh tế thế giới.
3. Mọi nền kinh tế đều có những mảng tối sáng khác nhau và luôn thay đổi
Không một nền kinh tế nào giống nhau. Ngoài kích cỡ, đặc thù cạnh
tranh, cơ hội và rủi ro, các nền kinh tế quốc gia lại còn luôn biến dạng
theo tình thế hay theo lãnh tụ. Phi Luật Tân đang trì trệ vì các Tổng
Thống từ Ramos đến Arroyo đã để quán tính và các phe nhóm lợi ích lôi
cuốn. Đến 2010, khi vị Tổng Thống trẻ Aquino nắm quyền, ông đã quyết tâm
theo đuổi một chính sách cải cách và hiện đại, tạo nhiều thành quả
ngoạn mục trong mấy năm vừa qua.
Quay lại với Việt nam, trong khi các doanh nghiệp tư nhân vất vưởng
vì nhiều thế yếu cạnh tranh, lồng trong một nền kinh tế vĩ mô giáo điều
và nặng nề, khu vực FDI hiện đang phát triển tốt với những đặc lợi ban
phát vô cùng béo bở. Các nhà đầu tư FDI rất nhậy bén với cơ hội và thêm
vào đó, thị trường tương lai của 90 triệu dân số trẻ trung luôn tạo hấp
dẫn. Sản lượng xuất khẩu của các doanh nghiệp FDI sẽ là đầu tàu chính
cho những phát triển sắp đến.
4. Ba gánh nặng ngàn cân
Tuy nhiên con rồng kinh tế Việt Nam sẽ không cất cánh được, ngay cả
khi gia nhập TPP (dự trù vào cuối 2014); vì trọng lực nặng nề của 3 yếu
tố: doanh nghiệp nhà nước, nợ xấu ngân hàng và ngân sách chánh phủ. Ngày
nào mà toàn dân còn phải khiêng đỡ các hành lý này, thì ngày đó kinh tế
Việt Nam chỉ nên bàn về mô hình “sống sót” (survival).
Khi các nhà lãnh đạo chính trị và kinh tế vẫn kiên định về định
hướng lạ lùng và ngược đời của Việt Nam, thì hệ quả là ngay cả 120 năm
sau, chúng ta cũng không bắt kịp Singapore. Các thế hệ trẻ sau này sẽ
tiếp tục đi đào vàng giũa sa mạc hay biển cả.
Nhưng trên hết, tôi vẫn muốn chia sẻ một nguyên lý mà tôi hay lập đi lập lại: kinh tế cá nhân vẫn quan trọng hơn vĩ mô. Một
doanh nghiệp đầy đủ kỹ năng và có một kế hoạch chi tiết bài bản về mô
hình kinh doanh, cùng một quyết tâm và kiên nhẫn cao độ, vẫn sẽ tìm cho
mình một chỗ đứng xứng đáng dưới ánh mặt trời.
Alan Phan
