Dũng Mori
Hôm nay đầu năm mới, chúng ta cùng nhau suy nghĩ lại một chút về hiện
trạng giáo dục Việt Nam hiện nay vẫn thông qua cuốn sách “cải cách giáo
dục Việt Nam” dưới ngòi bút của nhà giáo dục học Tanaka người Nhật.
Mấy hôm trước mình có đăng một bài về áp lực trong QUYỀN LỰC của giáo
viên gây ra hậu quả là học sinh việt nam mắc phải căn bệnh “chán học”
hay “sợ học”. Tuy nhiên đó chỉ là một trong những nguyên nhân làm ảnh
hưởng xấu đến tình trạng giáo dục chung của nước nhà mà thôi.Còn rất
nhiều các nguyên nhân khác nữa.Và ngày hôm nay, chúng ta lại cùng nhau
tìm hiểu một nguyên nhân khác đó là về “chế độ giáo dục”, cụ thể là SỨC
MẠNH QUYỀN LỰC TUYỆT ĐỐI của THỂ CHẾ TẬP QUYỀN TRUNG ƯƠNG. Trong bài
viết này có 2 ý chính như sau:
1. Giới thiệu về mạng lưới của THỂ CHẾ TẬP QUYỀN TRUNG ƯƠNG.
Theo Tanaka, nhờ có sức mạnh đó mà những “chỉ thị được chính quyền
trung ương đưa ra chỉ sau một đêm là đến được tất cả các trường học
trong cả nước”. Ông “khen đểu” rằng nó giống như là một cỗ máy truyền
thông kỳ diệu.
2. Nó chi phối tất cả những cơ quan hành chính và con người phía bên dưới.
- Mối quan hệ chiều dọc.
Ông diễn giải cấu trúc của thể chế, và ảnh hưởng của nó đến trường
học một cách đơn giản và dễ hiểu. Ông ví nó như cái mũi tên cắm đầu
xuống đất ↓(vì sách nhật viết dọc nên mình tả như vậy) và phần phía trên
của mũi tên mang sức mạnh đè nặng các phần phía dưới. trung ương → tỉnh
thành → quận→ huyện→ trường học. Và trong mỗi tổ chức cũng đều có cấu
tạo như hình mũi tên, chẳng hạn như trường học, chúng ta có: Hiệu
trưởng→Hiệu phó→giáo viên chủ nhiệm bộ môn/ khóa→giáo viên bình thường.
Không ai có thể cãi lệnh của trung ương, thì trong trường học, không ai
có thể phản đối được lệnh của hiệu trưởng. Và đây ông gọi nó là mối quan
hệ chiều dọc.
- Mối quan hệ chiều ngang
Tức là mối quan hệ giữa các tỉnh thành với nhau, các quận huyện với
nhau, các trường học với nhau. Trong trường học thì là các giáo viên với
nhau. Sức mạnh của mối quan hệ chiều dọc khiến mối quan hệ chiều ngang
yếu đi, tức là không hề có sự liên kết với nhau. Cụ thể ông nói như sau:
“Có một người làm việc ở trong một trường nọ cho tôi hay, trường của
họ không hề quan hệ giao lưu với các trường bên cạnh, và họ cũng ko hề
thăm hỏi nhau. Thi thoảng, các hiệu trưởng và các giáo viên họ gặp nhau
lúc nhát trong các buổi nghiên cứu do chính phủ tổ chức mà thôi. Ngoài
ra, các nhân viên công chức của của quận họ cũng chưa từng một lần giao
lưu với các quận khác, hiện trạng giáo dục của quận bên họ cũng chẳng
nắm được gì.” “Trầm trọng nhất xảy ra trong trường học, đó là việc các
giáo viên không hề giao lưu với nhau. Việc cơ bản là phải nắm được rằng
đồng nghiệp của mình tổ chức giờ học ra sao, gần đây sử dụng giáo trình
như thế nào là chuyện đương nhiên, thế nhưng do không có mối quan hệ
chiều ngang, do đó việc trao đổi thông tin là hoàn toàn không diễn ra.”
Ngoài ra áp lực đưa ra các chỉ thị, bắt trường học làm nhiều loại
giấy tờ thủ tục không cần thiết đã khiến cho người giáo viên trở nên bận
rộn hơn rất nhiều. Nhẽ ra những thời gian đó giáo viên có thể chăm chút
làm phong phú hơn nội dung bài giảng của mình thì họ lại phải viết
nhưng báo cáo vô bổ không ý nghĩa.
Vâng, mình đã tóm tắt và vẽ hình cụ thể rồi, bạn nào muốn đọc kỹ hơn
thì hãy đọc bài viết bên dưới đây của ông. Mình mong muốn rằng, trong
năm mới giáo dục việt nam sẽ có nhiều chuyển biến tích cực. Cụ thể như:
chính quyền trung ương hãy bớt áp lực cho giáo viên, giáo viên giảm bớt
áp lực cho học sinh, để trường học trở thành một “khu vui chơi của học
vấn” chứ không phải là “thánh địa”nơi mà các em phải chiến đấu với sách
vở, chiến đầu với các bài kiểm tra miệng, 15 phút, 1 tiết, học kỳ, một
cách miễn cưỡng như hiện nay.
Rất mong các bạn chia sẻ nó thật nhiều, để nhiều người hiểu rõ hơn
vấn đề này. Những người có trách nhiệm với giáo dục không chỉ là THỂ CHẾ
TẬP QUYỀN TRUNG ƯƠNG mà là tất cả nhân dân Việt Nam chúng ta, là tôi,
là chính bạn.
- Dũng Mori -
-------------
Trong chương I, tôi có lấy các giờ học thực tế được tổ chức tại Việt
Nam làm ví dụ và chỉ ra những đặc điểm của nó. Do đó, chắc hẳn bạn đọc
đã hình dung được phần nào giáo dục thực tiễn trong giáo dục tiểu học ở
Việt Nam. Thế nhưng, Chúng ta phải thảo luận nhiều hơn nữa về việc “tại
sao những giờ học thực tiễn lại được tổ chức như thế”. Trong chương này,
Tôi sẽ tìm ra vấn đề nằm trong bối cảnh giáo dục thực tiễn đó và phân
tích về việc nó ảnh hưởng như thế nào đến trường học và thầy cô. Trong
việc phân tích các vấn đề, để cho dễ hiểu tôi chia làm 4 khía cạnh như
sau 1. chế độ giáo dục, 2. Lý luận mang tính xã hội học, 3. Lý luận mang
tính giáo dục học, 4. Ý thức cá nhân của người thầy. Tuy nhiên, trên
thực tế, vấn đề không chỉ tồn tại mang tính cá biệt, nó liên kết bám vào
nhau một cách phức tạp , Vì thế chúng ta cần phải xem xét một cách kỹ
lưỡng về sự kết nối quan hệ nhân quả của chúng.
- Vấn đề của chế độ giáo dục
1. THỂ CHẾ TẬP QUYỀN TRUNG ƯƠNG của giáo dục. 教育の中央集権体制
Ở Việt Nam tất cả những việc liên quan đến giờ học thực tiễn đều được
tổ chức dựa trên quy chế của chính quyền trung ương. Hơn nữa, giáo dục
quản lý cũng bị chi phối khắt khe dưới thể chế tập quyền trung ương.
Trước tiên, những khoản mục căn bản nhất của chương trình giảng dạy để
tổ chức giáo dục thực tiễn đều do chính quyền trung ương quyết
định.Trong đó, những điểm lưu ý trong việc chỉ đạo “các môn học, kế
hoạch tiến độ giờ dạy, thời gian các tiết học trong một năm, phương pháp
giáo dục, nội dung giáo dục, mục đích giáo dục” đều được trình bày rất
rõ ràng. Kế đến, sách giáo khoa được biên soạn theo chương trình giảng
dạy. Sách giáo khoa chỉ có một loại được ấn định của nhà nước và phát
hành bởi chính quyền trung ương, tất cả các trường học trong cả nước có
nghĩa vụ phải sử dụng nó. Hơn nữa, Sổ hướng dẫn dành cho giáo viên cùng
với lịch trình giảng dạy cũng được quy định rõ ràng, sổ hướng dẫn thì có
phương pháp giảng dạy cụ thể, lịch trình giảng dạy thì ghi rõ các bài
cần dạy hàng tuần theo từng môn. Và cứ như thế, tất cả các trường học
trên toàn Việt Nam đều đồng thanh bước đều, cùng tổ chức các giờ học y
chang nhau. Vì thế, cho dù đi bất cứ đâu, chúng ta đều bắt gặp hình ảnh
việc giảng dạy các giờ học giống nhau,bằng phương pháp giống nhau, trong
thời gian như nhau trong một ngày không khác nhau.
Điều khiến tôi phải giật mình vì sự “khủng khiếp” của thế chế tập
quyền trung ương Việt Nam chính là việc quản lý giáo dục được thực thi
không những ở thành phố mà nó còn được thực thi cả ở những nơi được coi
là vùng sâu vùng xa trong núi hay các khu vực nông thôn địa phương. Điều
này có liên quan sâu sắc tới chế độ hành chính giáo dục đã được chăng
trải khắp nơi như những mắt lưới chằng chịt. Tại chính quyền trung ương
Việt Nam, có bộ giáo dục và đạo tạo. Ngoài ra các đơn vị hành chính ở
các địa phương như tỉnh, quận, huyện, đều có trang bị sở giáo dục và đạo
tạo hay phòng giáo dục và đào tạo. Hơn nữa, tất cả các cấp từ trung
ương, tỉnh thành, quận, huyện, đều lắp đặt hội đồng nhân dân theo hệ
thống mệnh lệnh mang tính chính trị. Mạng lưới hành chính giáo dục này
cùng với mạng lưới chính trị cùng nhau hoạt động một cách êm ả, và nó
dẫn dắt chỉ đạo của chính quyền trung ương đến khắp toàn quốc. Ví dụ, có
một chỉ thị được đưa ra từ bộ giáo dục và đạo tạo trung ương. Những
mệnh lệnh, chỉ thị thông thường hay chính thức đều được làm bằng văn
bản. Văn bản này được gửi đến sở giáo dục của 64 tỉnh thành trên cả nước
thông qua fax, và nó được gửi đến cả phòng giáo dục và dạo tạo các quận
huyện. Cuối cùng, mệnh lệnh và chỉ thị đó được gửi đến 14.000 trường
học trên toàn quốc.Tất cả công đoạn trên chỉ diễn ra vỏn vẹn trong vòng
một ngày. Tóm lại, Chỉ thị được chính quyền trung ương đưa ra chỉ sau
một đêm là đến được tất cả các trường học trong cả nước. Đây quả là mạng
lưới truyền đạt thông tin kỳ diệu.
2. CƠ QUAN QUYỀN LỰC KHỔNG LỒ
Chức năng truyền đạt một cách chính xác, nhanh chóng các chỉ thị cũng
như mệnh lệnh đến khắp đất nước của thể chế trung ương tập quyền Việt
Nam là một cái gì đó thật là tuyệt diệu. Thế nhưng, nó đồng thời mang ý
nghĩa là một thể chế quản lý giáo dục khắt khe, một biểu tượng của thể
chế quyền lực. Chính quyền trung ương nắm quyền lực một cách tuyệt đối,
những tỉnh thành, những tổ chức nằm dưới cái ô đó đều phải tuân phục các
mệnh lệnh được đưa ra. Đồng thời,những tổ chức nằm bên dưới cái ô của
quận huyện đó cũng phải tuân thẹo mệnh lệnh của tỉnh thành. Cấu trúc
quyền lực của quan hệ trên dưới rất rõ ràng được hình thành theo như :
trung ương -> tỉnh thành -> quận -> huyện -> trường học.
Phía đuôi của mũi tên thì lại mang quyền lực lớn mạnh hơn nhiều so với
phần đầu của mũi tên. Mối quan hệ quyền lực này không chỉ thể hiện ở sự
phân cấp cấp bậc mà nó còn được thấy ở bên trong của tổ chức. Ví dụ,
Trong trường học có rất nhiều vị trí như: Hiệu trưởng, hiệu phó, giáo
viên chủ nhiệm môn, giáo viên chủ nhiệm khóa, giáo viên bình thường. Và
giữa những người này cũng được phân cấp bậc một cách rõ ràng. Hiệu
trưởng là người có quyền lực lớn mạnh nhất trong trường học. Không ai có
thể phản đối ý kiến của hiệu trưởng. Ngoài ra,các giáo viên bình
thường, giáo viên chủ nhiệm khóa, chủ nhiệm bộ môn phải tuân theo những
gì mà hiệu phó nói.Do đó chúng ta có thể biểu thị mối quan hệ này theo
sơ đồ sau: Hiệu trưởng -> Hiệu phó -> giáo viên chủ nhiệm bộ môn/
khóa -> giáo viên bình thường
Chính mối quan hệ hình thành theo cấp bậc và mối quan hệ bên trong tổ
chức này chính là nguyên nhân sinh ra vấn đề lớn của giáo dục thực
tiễn. Vấn đề thứ nhất đó là mối quan hệ quyền lực theo chiều dọc này nó
mang sức mạnh quá lớn, nó khiến cho mối quan hệ về chiều ngang không
được để ý đến. Có một người làm việc ở trong một trường nọ cho tôi hay,
trường của họ không hề quan hệ giao lưu với các trường bên cạnh, và họ
cũng ko hề thăm hỏi nhau. Thi thoảng, các hiệu trưởng và các giáo viên
họ gặp nhau lúc nhát trong các buổi nghiên cứu do chính phủ tổ chức mà
thôi. Ngoài ra, các nhân viên công chức của của quận họ cũng chưa từng
một lần giao lưu với các quận khác, hiện trạng giáo dục của quận bên họ
cũng chẳng nắm được gì. Chúng ta có thể thấy được rằng,hoàn toàn không
diễn ra các mối quan hệ liên đới giữa các tỉnh thành, các quận,các
trường học. Hơn nữa, ngay cả trong nội bộ, ta có thể thấy được sự đoạn
tuyệt quan hệ theo chiều ngang. Trầm trọng nhất xảy ra trong trường học,
đó là việc các giáo viên không hề giao lưu với nhau. Việc cơ bản là
phải nắm được rằng đồng nghiệp của mình tổ chức giờ học ra sao, gần đây
sử dụng giáo trình như thế nào là chuyện đương nhiên, thế nhưng do không
có mối quan hệ chiều ngang, do đó việc trao đổi thông tin là hoàn toàn
không diễn ra.
Vấn đề thứ hai đó là cấu tạo quyền lực theo chiều ngang này mang chức
năng như một tổ chức quan liêu do đó nó sinh ra nhiều vấn đề mang tính
không hiệu quả. Trong đó phải kể đến việc soạn thảo nhiều loại văn bản
thông báo phiền phức. Hiện tại, trường học phải có nghĩa vụ soạn thảo và
nộp rất nhiều loại văn bản, chỉ một ví dụ sau ta có thể thấy được điều
đó :
- Kế hoạch giáo dục một năm, kế hoạch giáo dục tuần, phiếu điều tra
học sinh đăng ký, phiếu điều tra chất lượng học sinh , bản kế hoạch tự
nghiên cứu, bản kế hoạch về sự tăng bậc theo tiêu chuẩn toàn
quốc（全国標準学校昇格計画書 cái này là giấy gì vậy nhỉ mọi người,) biên bản cải
cách giáo dục tiểu học, phiếu điều tra đánh giá giáo viên chung, kế
hoạch nâng cao chất lượng giáo dục, bảng điều tra đánh giá trường học...
Nội dung các bản báo cáo trên được sao chép khá nhiều, và có nhiều
điểm đáng nghi vấn. Thường thì các loại thông báo đều do hiệu trưởng,
hiệu phó đảm nhiệm, tuy nhiên trọng trách đối với các giáo viên bình
thường cũng rất lớn, họ phải nộp dữ liệu và thông tin cho cho hiệu
trưởng và hiệu phó. Điều đó dẫn đến một kết quả trớ trêu là họ đã bị
cướp đi rất nhiều thời gian do việc soạn thảo các văn bản từ cấp trên
giáng xuống,trong khi họ còn đang phải bận rộn với giờ học hàng ngày,do
đó họ không thể làm tròn được bổn phận đó là chuẩn bị giờ học tốt được.
Hơn nữa, có một loại giấy tờ trở thành gánh nặng lớn đối với giáo
viên bình thường. Đó là việc soạn thảo giáo án và nộp nó.Tất cả các giáo
viên để nhận được sự cho phép giảng dạy, họ có nghĩa vụ phải soạn thảo
giáo án của tất cả giờ học thực thi hàng ngày, nộp trước cho hiệu trưởng
và hiệp phó. Trong trường tiểu học, một ngày có 7 tiết học, hàng ngày
giáo viên phải soạn 7 giáo án. Điều này trở thành gánh nặng lớn đối với
giáo viên. Ý đồ của chính quyền trung ương dường như là nếu nhiều giáo
viên dạy học mà không soạn giáo án thì sẽ làm giảm chất lượng giờ học,
do đó cần phải làm giáo án trước và xin sự đồng ý của người quản lý, tuy
nhiên, quy định này hầu như không có tác dụng gì cho việc nâng cao chất
lượng giáo dục mà nó chỉ làm cho giáo viên trở nên bận bịu hơn. Hay,
gánh nặng về tinh thần đó là “phải soạn giáo án” đối với các giáo viên
luôn ẩn hiện trong tâm chí, chứ không phải là chuẩn bị giảng dạy nữa.Hầu
hết các giáo án được nộp đều sao chép từ sổ giáo án dành cho giáo viên,
không có một chút dấu tích nào thể hiện rằng các giáo viên đã nghiên
cứu về nội dung giờ học cả. Người làm quản lý cũng hiểu rõ được điều
này, tuy nhiên do chỉ thị từ chính quyền trung ương đề ra, do đó cho dù
giáo án đó mang tính hình thức đi chăng nữa, họ vẫn phải im lặng và chấp
nhận điều đó.
Tác giả: Yoshitaka Tanaka – trích trong cuốn “cải cách giáo dục Việt Nam” Trang (67-71)-2008
