James B. Steinberg & Michael O'Hanlon
Đỗ Kim Thêm dịch
Đỗ Kim Thêm dịch
Phô trương sức mạnh: Tân binh Hải Quân Trung Quốc tại Thanh Đảo (China Daily / Courtesy Reuters)
Trong phiên họp thượng đỉnh tại California vào tháng sáu vừa qua,
Tổng Thống Hoa Kỳ Obama và Chủ Tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã cùng tự
kết ước sẽ tạo niềm tin giữa hai nuớc. Từ đó, những diễn đàn thông tin
chính thức được mở ra (thí dụ như gần đây hai vị bộ trưởng quốc phòng
của hai nước thông báo hoạt động của diễn đàn đối thoại về các vấn đề
quân sự) nhằm bổ sung cho các diễn đàn đang có như Diễn Đàn Đối Thoại
Chiến Lược và Kinh Tế (gồm có các nhà ngoại giao cao cấp và giới chức
kinh tế). Nhưng dù với những nỗ lực này, sự tín nhiệm giữa hai thủ đô -
và giữa hai quốc gia nói chung – vẫn còn quá ít, và khả năng xung đột
giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc do tình cờ hay ngay cả do chủ tâm dường như
đang gia tăng. Trước những phí tổn tiềm tàng lớn lao của tranh chấp mà
cả hai phiá sẽ phải gánh chịu, cả hai đang hình dung làm sao tránh được
vấn đề, đây là một trong những thách thức quan trọng nhất cho thời gian
sắp đến.
Những yếu tố đang làm suy giảm niềm tin là chuyện dễ xác định. Bối
cảnh an ninh và kinh tế của Đông Á đang thay đổi toàn diện, mà chủ yếu
là bắt nguồn từ sự trổi dậy đáng kể về kinh tế của Trung Quốc trong
những thập niên vừa qua. Bù lại, phép lạ kinh tế cho phép Trung Quốc
tăng khả năng quân sự và thăng tiến trong vai trò chính trị trong và
ngoài khu vực. Giới lãnh đạo và những nhà chiến lược lừng danh của Trung
Quốc cố nỗ lực để xác quyết rằng sự trổi dậy của Trung Quốc sẽ là an
hoà và không tạo đe doạ cho các lân quốc hay trật tự kinh tế và chinh
trị thế giới đang hiện hữu. Nhưng một vài thành viên của cộng đồng thế
giới vẫn còn quan ngại và ngay cả nghi ngờ khi họ ghi nhận rằng lịch sử
và lý thuyết trong quan hệ quốc tế đã có nhiều thí dụ dẫn chứng về tranh
chấp bất nguồn từ xung đột giữa các nước đang trỗi dậy và đang chiếm ưu
thế.
Hơn thế, những hành động gần đây của Trung Quốc gây nhiều nghi ngờ
hơn, khi Trung Quốc có những cuộc hải tập đầy kiên quyết trên biển Đông
và Nam Trung Quốc và những hành vi tuyên bố đơn phương “xác định bảo vệ
vùng không phận“ chung quanh Đảo Điếu Ngự (mà người Nhật gọi là Đảo
Senkaku) trong vùng biển Đông Trung Quốc. Những nhà hoạch định quân sự
của Hoa Kỳ lo âu hơn về lộ trình hiện đại hoá quân sự của Trung Quốc và
về sách lược chống thâm nhập và loại trừ khu vực
(anti-access/area-denial, A2/AD), mà họ xem nỗ lực của Trung Quốc là che
đậy quá vụng về vì cốt làm suy yếu khả năng của Hoa Kỳ trong việc bảo
vệ quyền lợi và hỗ trợ các kết ước với đồng minh trong vùng Tây Thái
Bình Dương.
Cùng thời điểm này, các cộng sự viên của Obama đang tận lực cổ vũ cho
sự chuyển hướng chiến lược, “chuyển trục“ hay “tái quân bình“ hướng về
châu Á. Chính quyền Hoa Kỳ xác quyết là động lực này nhằm gia tăng ổn
định khu vực, đem lợi ích cho tất cả, hơn là ngăn chận hay đe doạ Trung
Quốc. Nhưng chỉ có một thiểu số người Trung Quốc, đặc biệt là các giới
chức thuộc lĩnh vực quân sự và an ninh quốc gia, tin như vậy. Họ cũng
đọc lịch sử và lý thuyết về quan hệ quốc tế và kết luận rằng Hoa Kỳ cũng
giống như những cường quốc khác trước đó, nhất quyết duy trì bá quyền,
loại bỏ sự trổi dậy và làm cho Trung Quốc có thể bị tổn thương. Để minh
chứng hung đồ của Hoa Kỳ, họ chỉ ra rằng những khả năng của Hoa Kỳ tăng
lên, thí dụ như mở rộng phòng vệ nguyên tử trong khu vực, những thoả ước
mới hay bổ sung việc thiết lập căn cứ tại Úc, Guam hay Singapore, những
thao diễn quân sự gần đây và chuyến bay thám thính kề cận lãnh thổ
Trung Quốc, cũng như lập trường kiên quyết của những liên minh an ninh
trong thời Chiến Tranh Lạnh. Họ quả quyết khái niệm quân sự của Hoa Kỳ
về trận tuyến phối hợp không và hải quân đang hình thành có một biện
minh khả chấp, đó là muốn cưỡng chế Trung Quốc với đe doạ sẽ ngăn chận
trận tấn công phủ đầu.
Trước cảnh bất trắc xoay quanh tương lai của nền an ninh châu Á,
những hành động của mỗi phe có thể được hiểu và xem như hợp pháp khi có
những biện pháp ngăn chận khả năng thù nghịch hay xâm lăng trong tương
lai của đối phương. Nhưng điều này chỉ đúng trong một lối suy nghĩ thuần
lý ngắn hạn, có thể làm phát sinh vòng lẩn quẩn trong trường kỳ, gây sự
bất tín trầm trọng và dẫn đến xung đột trong tương lai do cách tiên tri
của mình. Đó chính là lý do tại sao cần phải chủ yếu tìm cách để vượt
qua hay giảm thiểu tình huống khó xử về mặt an ninh.
Một cách ngăn chận những xung đột không cần thiết là giảm bớt vai trò
hung hãn do những nhận thức sai lạc gây ra. Việc này có thể biểu hiện
từ hai chiều hướng hoàn toàn đối nghịch: một là khi cảm nhận bị đe doạ
mà không ai có chủ định gây ra và hai là khi không tin ý định của đối
phương chỉ lo bảo vệ quyền lợi. Điều này có nghiã là thách thức thực tế
cho Hoa Thịnh Đốn và Bắc Kinh là xua tan những lo sợ sai lầm, trong khi
duy trì ngăn chận bằng cách tạo ra những đe doạ khả tín mà họ nghiêm túc
chủ mưu. Điều qúy là lịch sử và lý thuyết có đề ra bốn phương tiện hữu
dụng trong chiều hướng này: nguyên tắc kiềm chế, hỗ tương, minh bạch và
lòng kiên quyết.
Kiềm chế là ý muốn từ bỏ mọi hành vi có thể làm tăng cường an ninh
của phe mình nhưng sẽ thể hiện đe doạ cho phe khác. Hỗ tương là cách đáp
ứng đúng theo cách hành động của đối phương - trong trường hợp này,
kiềm chế được hiểu như là dấu hiệu của lòng tự chủ kiên trì (đúng hơn là
yếu kém) và bị vấp phải một sự cạnh tranh hơn là tận dụng. Tính minh
bạch giúp xoa dịu những lo sợ do những động thái tích cực có thể nhận ra
được của đối phương mà ý định thù nghịch còn dấu kín. Và sự kiên quyết
đem lại một khoảng cách an toàn làm khủng hoảng không leo thang và tạo
dễ dàng cho từng phe khởi động việc kiềm chế, hỗ tương và minh bạch.
Điều may mắn cho toàn thể chúng ta là hiện có đủ các loại biện pháp thực
tiễn để Hoa Thịnh Đốn và Bắc Kinh có thể đảm nhận trong chính sách an
ninh quốc gia hầu có thể đem những phương tiện làm tăng thêm tín nhiệm
và giảm nguy cơ xung đột.
Tư duy theo truyền thống
Theo quan điểm của Hoa Thịnh Đốn, những ý định tương lai cuả Trung
Quốc có nhiều bất trắc trầm trọng, nó bắt nguồn từ việc kinh phí quốc
phòng gia tăng nhanh chóng và tiếp tục duy trì, cùng song hành với mức
đầu tư quy mô cho vũ trang quy ước nhằm thách thức khả năng Hoa Kỳ. Theo
những ước lượng phóng khoáng nhất về kinh phí quốc phòng hiện nay của
Trung Quốc là gần khoảng 200 nghìn tỷ hàng năm hay 2% TSLQG, nhưng vẫn
còn ít hơn so với 1/3 kinh phí của Hoa Kỳ (hiện nay chiếm khoảng 600
nghìn tỷ cho một năm, nghiã là vào khoảng 3,5% TSLQG), đây là một cách
so sánh chính xác. Theo mức tăng trưởng hiện nay, ngân sách quốc phòng
hằng năm của Bắc Kinh sẽ không bằng ngân sách quốc phòng của Hoa Thịnh
Đốn cho đến khoảng năm 2030. Chính vì thế, Hoa Kỳ có thể dựa vào số
lượng vũ khí hiện đại, phần lớn còn tồn kho, kinh nghiệm chiến đấu trong
thời gian qua, kinh phí của các đồng minh và đối tác (hiện nay vào
khoảng 400 nghìn tỷ một năm).
Nhưng nếu Trung Quốc muốn xoa dịu mối lo âu của quốc tế và chứng tỏ
mục tiêu tự phòng vệ hợp pháp hơn là khả năng dự phóng quyền lợi ra hải
ngoại và đe doạ kẻ khác, thì Trung Quốc cũng còn có nhiều biện pháp tích
cực có thể thực hiện được. Đứng trước việc kinh phí Hoa Kỳ không phải
chỉ dành cho châu Á mà toàn thế giới, một trường hợp có thể thuyết phục
được là nếu Trung Quốc đảm nhiệm vai trò quốc phòng phù hợp khi chi xuất
kinh phí khoảng phân nửa kinh phí của Hoa kỳ. Vì thế, bằng cách giảm
mức tăng kinh phí quốc phòng trong những năm sắp đến, Trung Quốc có thể
minh chứng ngắn gọn về mục tiêu tự phòng thủ hơn là cạnh tranh toàn
diện. Trung Quốc có thể biểu hiện kiềm chế trong lúc tiếp thu những hệ
thống vũ khí (thí dụ như đầu đạn nguyên tử viễn liên chống chiến hạm).
Mục tiêu của loại vũ khí này, nếu trang bị với một số lượng lớn, dường
như mâu thuẫn với kiên quyết hoan nghênh sự hiện diện quân đội của Hoa
Kỳ tại vùng Tây Thái Bình Dương. Nói chung, Trung Quốc có thể làm minh
bạch hơn về kinh phí quốc phòng và công chi và soi sáng hơn mục tiêu về
sách lược A2/AD.
Bù lại, Hoa Kỳ có thể đề ra những biện pháp làm sáng tỏ là chương
trình hiện đại hoá quân đội theo quy ước không nhằm mục tiêu đe doạ
quyền lợi hợp pháp về an ninh của Trung Quốc. Ngân sách quốc phòng của
Hoa Kỳ đang giảm sút là một biểu hiện kiềm chế như thế. Nhưng Hoa Thịnh
Đốn cũng có thể làm nhiều việc hơn trong chiều hướng này, thí dụ như
giải thích mục tiêu của khái niệm một loại trận chiến vừa không và hải
quân, đổi tên khái niệm hành quân hỗn hợp không và hải quân, gồm cả
những dịch vụ quân sự bên cạnh hải lực và không lực để chuyển hướng theo
chính sách châu Á của Hoa Kỳ, và bổ sung một vài đặc điểm thiên về tấn
công của sách lược phối hợp không và hải quân. Chiến lược này có vẻ đe
doạ trực tiếp đến khả năng về chiến lược, kiểm soát và chỉ huy của Trung
Quốc với những trận tấn công phủ đầu có thể xãy ra khi có xung đột. Để
gây tín nhiệm trong việc bổ sung sách lược này, Hoa Kỳ có thể giới hạn
việc trang bị thêm các nguyên tử có đầu đạn điều khiển chính xác từ xa
và những loại bom chiến lược, vì nếu chỉ cần tiếp nhận một số lựợng vừa
đủ, có thể xem như đe doạ sinh tử cho Trung Quốc. Khi huy động kết hợp
các khả năng quy ước mà không đòi hỏi phải lệ thuộc nặng nề vào việc
phải leo thang (bao gồm những căn cứ phòng chống hữu hiệu và có khả năng
sinh tồn cao hơn khi gặp phải tấn công), Hoa Thịnh Đốn có thể xoa dịu
cuộc chạy đua vũ trang giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ và làm giảm nguy cơ bộc
phát tranh chấp ngay từ khởi thủy của cuộc khủng hoảng.
Từ chiến tranh trong không gian đến trên mạng
Những biện pháp xây dựng niềm tin biểu tượng nhất trong thời kỳ Chiến
Tranh Lạnh là những thoả ước về kiểm soát vũ khí chiến lược, dù có
nhiều vấn đề, nhưng cuối cùng cũng đã giúp cho Hoa Thịnh Đốn và Mạc Tư
Khoa gia tăng ổn định trong thời khủng hoảng và giới hạn chạy đua vũ
trang về vũ khí hạt nhân về tấn công hay tự vệ. Với nhiều lý do khác
nhau, những hình thức thoả ước về kiểm soát vũ khí trong mối quan hệ
giữa Hoa Kỳ va Liên Xô it phù hợp cho mối quan hệ giữa Trung Quốc và Hoa
Kỳ hiện nay, và trong một vài trường hợp, có thể chứng tỏ là phản tác
dụng. Nói như thế có nghĩa là có những biện pháp trong vũ đài của các
loại vũ khí không quy uớc có thể làm giảm nghi ngờ nhau và khả năng leo
thang xung đột, hoặc do tình cờ hay quá sớm.
Mhí một thí dụ là về chiến tranh không gian. Trước việc Hoa Kỳ lệ
thuộc nặng nề về vệ tinh cho cả hai mục tiêu quốc phòng và dân dụng,
những nhà hoạch định Trung Quốc đang công khai nghiên cứu cách làm dung
hoà những ưu thế trong lĩnh vực không gian dành riêng cho những cuộc
hành quân của Hoa Kỳ. Điều hiển nhiên là vì sự lệ thuộc này mà Hoa Kỳ bị
áp lực buộc phải chống trả nhanh chóng, nếu như Hoa Kỳ tin là khả năng
phòng thủ đang nguy cơ, bỏ ít thì giờ hơn dành cho việc điều tra hay
ngoại vận hầu làm giảm khủng hoảng. Chính vì lý do này mà những biện
pháp có thể làm gia tăng an ninh bảo vệ không gian của Hoa Thịnh Đốn là
chuyện bắt buộc, và những biện pháp này cũng sẽ trở nên thu hút hơn đối
với Bắc Kinh, khi làm gia tăng khả năng Bắc Kinh bảo vệ không gian qua
thời gian. Giữ an ninh tuyệt đối cho không gian là chuyện không thể đảm
bảo, vì mỗi vệ tinh dân dụng, khi có thể được điều động dễ dàng, có khả
năng để phá hủy các vệ tinh khác. Khi chấp nhận những biện pháp như thoả
thuận về những “khu vực không bị ảnh hưởng“ quanh vệ tinh, việc đề ra
những quy cách ứng xử có thể làm hợp pháp hoá việc sử dụng quân lực khi
phải tự phòng vệ, không coi việc sử dụng này như khiêu khích. Trong hoàn
cảnh này, kiên quyết cũng là quan trọng, khi Hoa Kỳ cũng cần dùng phần
thặng dư trong hệ thống không gian và hàng không để bù đắp cho mức độ
tổn thương nào đó mà họ không thể tránh được.
Một cách tương tự, Hoa Kỳ và Trung Quốc có thể tương thuận theo một
thoả ước, mà lý tưởng nhất là có quan hệ đến các quốc gia khác, cấm các
vệ tinh đụng nhau hay bùng nổ có thể gây ra mảnh vụn trên một cao độ
khoảng 1000 dặm trong không gian, khu vực mà các vệ tinh thường hoạt
động thấp trong qũy đạo của trái đất. Khi khu vực phủ đầy các mảnh vụn,
nó sẽ làm cho các hoạt đông không gian trong tương lai nguy hiểm. Vì
thế, các trắc nghiệm về các hệ thống phòng thủ nguyên tử xãy ra ở một
cao độ sẽ thấp hơn. Một thoả ước như thế sẽ đem lợi cho các phe và ít
gây thiệt hai. Cả hai phe cũng có thể thoả thuận không triển khai hay
trắc nghiệm các loại vũ khí chống vệ tinh hoặc không điạ. Việc thử thách
các ràng buộc tự nó không loại trừ tiềm năng cho các phòng chống, dĩ
nhiên, nhưng biện pháp này có thể làm giảm tín nhiệm của từng phe đã có
trong vấn đề này, cùng lúc khi cả hai có ý muốn đầu tư và dựa vào những
hệ thống của hiệu năng mà nó có thể trở nên bất ổn.
Kiềm chế có thể giữ một vai trò cực kỳ quan trọng trong việc gia tăng
niềm tin thuộc lĩnh vực hạt nhân. Thí dụ như kiềm chế của Trung Quốc
trong chừng mực thuộc phạm vi điều động hạt nhân gây được niềm tin là
làm đúng theo đặc tính phòng vệ của sách lược hạt nhân. Cũng tương tự
như vậy, kiềm chế của Hoa Kỳ trong việc điều động một số lớn vũ khí tên
lửa ngăn chận có thể hoá giải khả năng báo thù của Trung Quốc, đem lại
cho Hoa Kỳ một cảm tưởng yên tâm hơn về ý định phòng thủ. Ngay khi không
có quy định thành văn bản, kiềm chế khi được tôn trọng liên tục sẽ tạo
tín nhiệm. Biện pháp này có thể thúc đẩy hai phiá phê chuẩn Thoả Ước
Toàn Diện về cấm thử vũ khí nguyên tử và thực thi các thể thức kiểm tra
song hành.
Do những thoả ước minh bạch mà những biện pháp như thế có thể gia
tăng, thí dụ như quy chế “không gian tự do“ nhằm tạo thêm tín nhiệm
trong việc kiềm chế cho từng phía. Quy chế này có thể đề ra do những
thoả thuận mà Hoa Kỳ, Liên Xô, các quốc gia khác thuộc Khối Minh Ước
Phòng Thủ Bắc Đại Tây Dương (NATO) và Khối Minh Ước Phòng Thủ Warsaw củ,
quy định việc bay qua lãnh thổ của từng nước khác (vào mức độ khoảng
100 chuyến bay một năm) theo một thoả ước ký kết từ đầu thập niên 1990.
Khi các quốc gia biết cách bảo vệ các tin bí mật cực kỳ qúy giá từ các
chuyến bay qua không phận như vậy, thì thoả ước không tạo quan ngại thực
sự nào về an ninh quốc gia. Những thỏa ước như thế có thể làm giảm đi
sự bối rối của Bắc Kinh về những chuyến bay thám thính thường xuyên của
Hoa Kỳ gần vùng cận duyên của Trung Quốc. Như Cựu Cố Vấn An Ninh Quốc
Gia Zbigniew Brenzinski đề nghị, những chuyến bay này có thể tiết giảm
một cách chừng mực, đây là một bước tiến cần được nghiên cứu cẩn trọng,
nếu Trung Quốc muốn chứng tỏ thiện chí đáp ứng hỗ tương với mức độ minh
bạch hơn.
Không gian mạng đang bị thách thức nghiêm trọng. Cũng giống như trong
không gian, mức độ tùy thuộc nặng nề của Hoa Kỳ về cơ sở hạ tầng trong
không gian mạng gây ra những tổn thương, nên tạo áp lực Hoa Kỳ phải
chống trả thật nhanh chóng trước bất kỳ một cuộc tấn công nào, kể cả
trong trường hợp trước khi xác minh nguồn gốc tấn công. Gần đây Hoa Kỳ
quan tâm nhiều hơn về sự tích cực phòng thủ cho các cơ sở hạ tầng, biện
pháp này dường như hàm ý là Hoa Thịnh Đốn muốn chống trả nhằm hoá giải
những đe doạ đang phát sinh, cùng với tất cả mọi nguy hiểm cuả các biện
pháp trả đủa đang leo thang.
Có nhiều lý do để tin rằng cả Hoa Thịnh Đốn và Bắc Kinh dường như
không nhắm mục tiêu vào cơ cấu hạ tầng của không gian mạng cho đến khi
nào hoặc trừ phi cả hai tự nhận ra rằng đang cận kề với xung đột trầm
trọng. Nếu không có gì khác thì lệ thuộc hỗ tương về kinh tế của các
quốc gia đem lại sự đảm bảo chốngi các đột kich. Nhưng các thành phần
khác, kể cả các tác nhân không phải nhà nước, như nhóm khủng bố hay các
tin tặc, có thể quan tâm đến việc tạo tấn công ngụy tạo để gây khủng
hoảng hoặc ngay cả chiến tranh. Chính vì lý do này, Hoa Kỳ và Trung Quốc
nên đồng thuận phối hợp điều tra những kẻ tấn công nặc danh trên mạng,
nhằm tạo minh bạch và kết ước khả tín để tránh nhắm mục tiêu vào hạ tầng
cơ sở dân sự cuả đối phương. Và chính sự kiên cường là quan trọng đặt
biệt trong chiến tranh trên mạng, vì khi mỗi phe càng giảm bớt khả năng
bị tổn thương do đột kích, thì họ càng có nhiều thì giờ nghiên cứu những
gì thực sự xãy diển và giảm đi nguy hiểm của vòng quay leo thang bất
định.
Cảnh giác láng giềng
Bắt nguồn từ tình hình căng thẳng đang gia tăng tại vùng biển Đông và
Nam Trung Quốc mà đối đầu trực tiếp quân sự giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc
trong tương lai gần là triển vọng khả dĩ nhất. Những kết ước về an ninh
của Hoa Kỳ với Nhật Bản và Phi Luật Tân, mà cả hai đang có tranh chấp
lãnh thổ với Trung Quốc, và ý muốn của Hoa Kỳ trong xác lập quyền giao
thông hàng hải trong khu vực (đã khởi đầu cho cuộc đụng độ giữa chiến
hạm USS Cowpens với chiến hạm Trung Quốc trong tháng chạp vừa qua) có
thể buộc Hoa Thịnh Đốn vướng vào trong tranh chấp, cho dù Hoa Kỳ không
hề có yêu sách về lãnh thổ trong khu vực. Những xung đột này dường như
không thể nào giải quyết được trong thời gian sớm nhất. Các quan tâm
thực tế của các phe hữu quan còn quá ít, một vài trong số những xung đột
này có thể được xử lý, khi có những ý muốn hỗ tương đủ mạnh để tiến
hành. Nhưng các phe phái dính liú dường như e sợ là bất cứ biểu hiện
kiềm chế hay thích nghi là dấu hiệu yếu đuối, đưa tới thái độ nhiều kiên
quyết hơn trong tương lai. Hành vi này làm cho tất cả thấy việc tìm
cách ngăn ngừa khủng hoảng ngay lúc đang phát sinh hay giữ thái độ kiềm
chế là có tầm quan trọng hơn.
Trung Quốc có thể tái tục bảo đảm về những ý định của mình khi thoả
thuận và áp dụng quy cách ứng xử đối với biển Nam Trung Quốc do Hiệp Hội
Các Quốc Gia Đông Nam Á (ASEAN) đề nghị. Kiềm chế việc điều quân và
thoả thuận về các thủ tục hành quân sẽ làm giảm đi các nguy cơ biến động
hay tính toán sai lầm, tất cả làm cho những kiên quyết trong thiện ý
hiếu hoà của Bắc Kinh được khả tín hơn, những thủ tục tương tự như vậy
cũng có thể thoả thuận liên quan đến vụ tranh chấp của các đảo
Diaoyu/Senkaku. (Đây là một lĩnh vực mà Bắc Kinh cần thay đối chính sách
rộng lớn hơn, cũng có những lĩnh vực khác mà gánh nặng về trách nhiệm
bất tương xứng tạo cho Hoa Thịnh Đốn, thí dụ như trong việc giảm bớt
khuôn khổ lực lượng tấn công nguyên tử trong việc phối hợp với Liên Xô).
Ngoài ra, các giới chức Hoa Kỳ và Trung Quốc cần thiết lập một cơ chế
thông tin rõ ràng và trực tiếp hơn trong khi có khủng hoảng. Từ năm
1998, cả hai nước thiết lập đường giây nóng cho hai giới lãnh đạo liên
lạc, nhưng họ it có cuộc trao đổi về lĩnh vực quân sự, mà phần lớn vì
cảnh giác của Bắc Kinh trước những kết ước này. Kể từ năm 1998, thoả ước
quân sự khuyến khích mọi hoạt động của mỗi quốc gia nên thông qua tham
vấn với minh bạch, nhưng không đề ra quy cách hành quân của lộ trình hay
các hoạt động chiến thuật đặc biệt. Thiết lập hình thức đường giây nóng
để liên lạc về mặt quân sự rập theo khuôn mẩu của Hoa Kỳ và Liên Xô
trước đây sẽ tạo ý nghiã hơn. Xét về mặt tối thiểu, cả hai nước sẽ có
được một cơ chế tiếp xúc toàn diện hơn cho giới lãnh đạo cao cấp, tạo
thuận lợi thông tin khẩn thiết trong những tình huống khủng hoảng.
Cả hai phiá, và cũng có thể các tác nhân thuộc khu vực khác, có thể
thoả thuận về một hiệp ước quy định các đụng độ trên biển, tương tự như
thỏa thuận giữa Hoa Thịnh Đốn và Mạc Tư Khoa trong thời Chiến Tranh
Lạnh, không phải chỉ dành cho hải quân mà còn cho các lực lượng tuần
duyên và có thể cho các thương thuyền. Cả hai phiá sẽ tiếp tục giám sát,
một biện pháp hợp pháp không thể né tránh và có thể tiến hành với mức
độ nguy hiểm thấp hơn. Thoả ước quy định để đảm bảo là các chiến thuyền
không thể tới quá gần các tàu thuyền khác và các phi vụ chuyển vận không
được phép can dự, và các tàu ngầm không được phép nổi lên và có những
thái độ gây hại.
Về các vấn đề khu vực, cho dù một cuộc chiến Triều Tiên khác có thể
sẽ không xãy ra, những biến động trên bán đảo này trong những năm gần
đây (thí dụ như chương trình của Bắc Hàn đang tiến hành về hạt nhân và
nguyên tử, việc nhận chìm hộ tống hạm Cheonam của Nam Hàn và pháo kích
vào đảo Yeonpyeong trong năm 2010) làm chúng ta nhớ là nguy cơ leo thang
của một cuộc chiến lan rộng còn liên tục xãy diển. Nếu khủng hoảng bùng
nổ như là hậu qủa của những khiêu khích mới hay do Bắc Hàn sụp đổ, thì
việc Hoa Kỳ hay Trung Quốc phải can dự với tất cả những hậu quả bi đát
là chuyện dễ hình dung. Ngay từ bây giờ, nếu có những biện pháp thiết
thực làm cơ sở cho việc đối ứng nhịp nhàng trước một cuộc khủng hoảng có
thể xãy ra tương lai là một việc làm có ý nghiã.
Ít nhất, mỗi phiá có thể tái tục đảm bảo với đối phương là kế hoạch
phòng chống khủng hoảng (kể cả bảo đảm an toàn cho các vật liệu hạt nhân
của Bắc Hàn hay phục hồi trật tự chính trị) là đem lại ổn định hơn là
gây đe doạ. Đối với Bắc Kinh, do dự đàm phán về những đề tài này vì sợ
làm thương tổn Bình Nhưỡng có thể né tránh được bằng cách khởi đầu hội
luận hai vòng, trước hết trong giới trí thức và giới chức nghĩ hưu. Bắc
Kinh phải nhận ra rằng khi bán đảo thống nhất, Seoul sẽ quyết định việc
lưu trú của quân lực Hoa Kỳ. Về phần mình, Hoa Thịnh Đốn phải đảm bảo
với Bắc Kinh là bố trí quân sự cuả Hoa Kỳ trong tương lai trên bán đảo
(giả đoán rằng Seoul vẫn còn muốn Hoa Kỳ hiện diện) phải ít hơn so với
hiện tại và không đặt thêm căn cứ nào hướng về hướng bắc như hiện nay.
Cả hai Seoul và Hoa Thịnh Đốn phải chuẩn bị mời Bắc Kinh giúp đở khi có
những sự cố bất ngờ trong tương lai, ít nhất là trong khu vực phía bắc
của Bắc Hàn.
Dù các xung đột eo biển dịu đi trong những năm gần đây, Đài Loan vẫn
còn là một đề tài tranh luận trong mối quan hệ giữa Trung Quốc và Hoa
Kỳ, một phần vì do Trung Quốc không từ bỏ sử dụng bạo lực để thống nhất
Đài Loan với Lục Điạ, một phần khác vì Hoa Kỳ tiếp tục bán vũ khí cho
Đài Bắc. Và căng thẳng dường như không thể tránh được trước những bất
đồng cơ bản trong quyền lợi của hai phiá. Vấn đề là ở chổ sự tái tục bảo
đảm có thể giữ một vai trò. Đối với Bắc Kinh, điều này có nghiã là cần
làm cho chủ tâm tìm kiếm đường lối thống nhất hiếu hoà thành khả tín,
đặt giới hạn về việc hiện đại hóa quân sự và ngưng thao diễn nhằm đe doạ
Đài Loan thông qua việc phong toả tên lửa. Đối với Hoa Thịnh Đốn, điều
này có nghiã là đảm bảo việc bán vũ khí cho Đài Loan là để phòng vệ và
chứng tỏ ý muốn giảm bớt số lượng vũ khí bán ra nhằm đáp ứng với giảm
bớt tư thế hù dọa của Trung Quốc đối với Đài Loan. Biện pháp giảm bớt
này phải có ý nghiã, có thể được kiểm tra và không thể đảo ngược.
Điều may mắn là cả hai phiá đã theo đuổi những điểm chính trong
chương trình nghị sự này. Tuy nhiên, huy động tên lửa hiện nay của Bắc
Kinh, và khả năng đáp ứng của Hoa Thịnh Đốn giúp Đài Loan cải thiện hệ
thống phòng vệ tên lửa, tạo ra tiềm năng cho đợt leo thang mới – hoặc
cũng có thể dẫn đến một vòng mới về tái tục bảo đảm. Trung Quốc có thể
khởi động tiến trình tái tục bảo đảm một cách hữu ích khi giảm việc điều
động các lực lượng tên lửa.
Nhiều tín hiệu nhưng ít ầm ĩ hơn
Điểm mấu chốt tạo ổn định cho mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc
trong trường kỳ là mỗi phía phải giữ minh bạch về mức độ báo động thực
sự và hậu quả, ít nhất là trong những điều kiện chung, đồng ý phải trả
một cái giá cho sự bảo vệ. Còn về sự tái tục bảo đảm, quyết tâm mang lại
thông tin chính xác đòi hỏi nhiều vấn đề hơn là chỉ thuần về ngôn từ,
việc này liên hệ đến cả hai thể hiện ý muốn và khả năng cải thiện những
đe doạ.
Điều này có nghiã là Hoa Thịnh Đốn cần làm cho Bắc Kinh hiểu rằng Hoa
Kỳ không chỉ muốn bảo vệ lãnh thổ và dân chúng của mình mà còn cho
những đồng minh chính thức và đôi khi còn cho cả những người bạn mà
không phải là đồng minh. Những gì mà chính quyền Obama làm trong việc
tái quân bình có thể được hiểu một phần là theo chiều hướng này, nhưng
để đạt được hiệu quả, Hoa Kỳ cần tiếp tục theo đuổi và thực thi nghiêm
chỉnh hơn là cho phép mình xao lãng. Dĩ nhiên, biểu hiện quyết tâm không
phải chỉ có nghiã là giải quyết mỗi khiêu khích với cách đáp ứng bằng
quân sự. Đôi khi, có những đáp ứng không bằng phương cách quân sự, thí
dụ như biện pháp phong toả hay tạo cơ sở thoả thuận mới, có thể đem lại ý
nghĩa nhất, khi dùng thương thuyết để tạo những cách thích hợp hoặc
những lộ trình khác làm giảm khủng hoảng. Cách tốt nhất để thể hiện
nghiêm túc lòng kiên quyết trong trường hợp cụ thể sẽ tùy thuộc vào các
yếu tố dị biệt, kể cả mức độ phối hợp mà Hoa Thịnh Đốn có thể huy động
với các đồng minh và đối tác để đạt mục tiêu. Nhưng chuyện quan trọng là
phải gởi tín hiệu cho Bắc Kinh biết sớm hơn và rõ hơn là có những giới
hạn không được phép vi phạm và không bị trừng phạt.
Mặt trái của biện pháp này là Hoa Kỳ cần hiểu và tôn trọng quyền tự
quyết của Trung Quốc trong việc bảo vệ quyền lợi sinh tử quốc gia, kể cả
phải sử dụng quân lực khi cần thiết. Khi định nghiã phù hợp việc bảo vệ
quyền lợi, thì quyền tự vệ chính đáng của Trung Quốc là sự xác quyết
khả chấp chiếu theo Điều 51 Hiến Chương Liên Hiệp Quốc, việc này đã gây
ra chuyện tổn thuơng trong quá khứ do tấn công và gây hấn; điều có thể
hiểu được đối với Trung Quốc khi thực hiện những biện pháp khả tín để
giải quyết. Khó khăn ở đây là trong những năm gần đây Bắc Kinh dường như
khẳng định một danh sách càng nhiều hơn về những quyền lợi cốt lõi và
thường có cách giải quyết gây hấn hơn, đưa các tranh chấp nhỏ và thông
lệ trở thành những cuộc đối đầu nguy hiểm và tạo ra những thử thách
không cần thiết về các giải quyết hỗ tương. Bắc Kinh cần công nhận rằng
qua thời gian, thái độ như thế làm giảm đi tính chính thống và buộc phải
tạo ra việc đòi những yêu sách quan trọng hơn, gởi những tín hiệu gây
tranh chấp và làm suy yếu những quyền lợi trường kỳ.
Mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc có thể đang tiến gần đến một
chuyển điểm. Dưạ theo sinh hoạt lưỡng đảng lâu đời mà Hoa Kỳ đồng thuận
để tìm kiếm quan hệ tốt đẹp với Trung Quốc, hiện đã căng thẳng, và Trung
Quốc ngày càng bi quan nhiều hơn về tương lai của việc thương thảo song
phương. Sự trỗi dậy của Trung Quốc mà Hoa Kỳ xem như chuyện định mệnh
đã an bài có thể dẫn tới một sự chấp nhận đầu hàng về một thực tế mới
hoặc là đề kháng bằng sức lực chỉ nhằm bảo vệ đặc quyền xưa củ - cả hai
chiến lược vừa không hứa hẹn và cuối cùng là tự đánh bại mình. Xây dựng
mối quan hệ dựa trên những nguyên tắc về tái tục bảo đảm chiến lược và
kiên quyết sẽ mang tới triển vọng một tương lai hứa hẹn hơn mà không gây
thiệt hại đến quyền lợi chính đáng của đối phương. Thực ra, thay vì đơn
thuần hy vọng hay tạo kế hoạch về một niềm tin, cần phải có một phương
cách thay thế là “dù có tin tưởng nhưng cần phải kiểm tra“. Biện pháp
này vững chắc hơn, thay vì ngăn chận như xưa, bởi vì nó sẽ tìm cách giảm
những khả năng gây khiêu khích hay leo thang không có chủ tâm. Nếu có
may mắn, biện pháp này có thể giúp làm cách ly tranh chấp quy mô, sẽ đạt
đến một kết quả mà cả hai dân tộc khôn ngoan đang tìm kiếm.
James B. Steinberg là Trưởng Khoa Maxwell School of Citizenship
and Public Affairs và là Giáo sư Khoa học Xã Hội, Quan hệ Quốc Tế và
Khoa Luật, Đại Học Syracuse. Michael O’Hanlon là chuyên gia cao cấp tại
Center for 21st Century Security and Intelligence và Giám Đốc Nghiên Cứu
về Foreign Policy Program tại Brookings Institution.
Nguyên tác: Keep Hope Alive - How to Prevent U.S.-Chinese Relations From Blowing Up,
Foreign Affairs July/August 2014. Tiểu luận này là một trích lược từ
quyển sách “Strategic Reassurance and Resolve: U.S.-China Relations in
the Twenty-first Century” (Princeton University Press, 2014) mà hai ông
là tác giả.
