Lê Công Định
Chủ tịch nước nói và nhấn mạnh: “Tòa xử án phải không gây oan sai cho ai, không bỏ lọt sót tội phạm và không có anh Hai, anh Ba, anh Tư nào hết”.
Nhân đây xin phân tích ngắn gọn một quan niệm sai lầm về hình luật
vẫn được duy trì trong hệ thống luật pháp Việt Nam từ 1945 ở miền Bắc và
từ 1975 trên cả nước.
Hình luật tại hầu hết các quốc gia đều xem trọng vấn đề bảo vệ tự do cá nhân, hơn là bỏ lọt sót tội phạm.
Bảo vệ tự do cá nhân đòi hỏi quy trình buộc tội phải tuân thủ một thể
thức luật định nghiêm ngặt, tuyệt đối loại bỏ mọi khả năng thiên vị về
phía hoặc áp đặt từ phía công quyền. Chứng cứ buộc tội phải minh bạch về
hành vi phạm pháp và không dung nạp bất kỳ sự suy đoán theo hướng có
tội hoặc bất lợi nào cho bị can và bị cáo. Luật sư thủ giữ một vai trò
thiết yếu, có tiếng nói tương đương bất kỳ cơ quan tố tụng nào, từ điều
tra, truy tố đến xét xử.
Chứng cứ buộc tội phải được thách thức công khai tại một phiên tòa,
trong đó thẩm phán chỉ giữ vai trò chủ tọa, chứ không có quyền nhận định
và kết luận bị cáo có hay không có tội. Bồi thẩm đoàn tuy không can
thiệp vào tiến trình xét xử tại tòa, nhưng được quyền quyết định có hay
không có hành vi phạm tội sau khi lắng nghe luật sư và công tố viên
tranh luận không giới hạn về chứng cứ. Nếu chứng cứ không rõ ràng, dứt
khoát không kết tội, dù nhiều có nhiều tình tiết khả nghi cao. Nếu bồi
thẩm đoàn biểu quyết xác định bị cáo có tội trên cơ sở chứng cứ minh
bạch, thẩm phán sẽ lượng định hình phạt theo luật.
Ngược lại quan niệm tôn trọng tự do cá nhân, chủ đích không bỏ lọt
sót tội phạm sẽ dẫn đến một số tình trạng thường thấy ngày nay ở Việt
Nam: tra tấn nghi can tại đồn công an khi phát hiện hành vi phạm pháp;
giam giữ vô thời hạn vì không tìm được chứng cứ; suy đoán theo hướng có
tội, thay vì vô tội; cản trở và hạ thấp vai trò của luật sư khi tham gia
điều tra và biện hộ tại tòa; chú trọng “án tại hồ sơ” hơn là tranh luận
tại phiên tòa công khai; viết án sẵn và xin ý kiến chỉ đạo xét xử từ
tòa cấp trên hoặc ban nội chính của đảng bộ địa phương; v.v... và v.v...
Một khi đặt mục tiêu không bỏ lọt sót tội phạm, làm sao có thể giảm
tình trạng gây oan sai cho công dân? Đặt hai mục tiêu này ngang nhau,
đương nhiên cơ quan tố tụng sẽ thiên về phía không bỏ lọt sót tội phạm
và mãi mãi gây oan sai cho người vô tội như đang diễn ra hàng ngày. Cải
cách tư pháp cần phải có cái nhìn thoát hẳn lối mòn suy nghĩ của các
quan chức ngành tư pháp hiện nay. Tự do cá nhân phải được thượng tôn thì
may ra công lý mới có thể đạt được như mong ước của Chủ tịch nước.
