Phạm Minh Hoàng
Ngày 12/11/2013 vừa qua, Việt Nam được bầu làm thành viên của Hội
Đồng Nhân Quyền (HĐNQ) Liên Hiệp Quốc (LHQ) vời một tỷ lệ rất cao. Thực
tình mà nói, căn cứ vào cơ cấu của HĐNQ cũng như các ứng viên cho kỳ
này, giới đấu tranh trong và ngoài nước không lấy làm ngạc nhiên lắm,
nhưng dù gì đi chăng nữa đây cũng là một “tin không vui” cho chúng ta,
những người yêu chuộng và tôn trọng nhũng giá trị phổ quát của nhân
loại. Tuy nhiên, sau những xúc động ban đầu, chúng ta hãy bình tâm xem
xét mọi khía cạnh của vấn đề - nhưng từ nhãn quan của 184 nước đã bỏ
phiếu cho VN để thấy rằng họ không hoàn toàn “bị lừa bịp” và cũng để
thấy rằng con đường chúng ta đang lựa chọn cho dù còn nhiều chông gai
nhưng vẫn có những cơ hội, những hy vọng nhất định.
Vài nét về các định chế nhân quyền Liên Hiệp Quốc
Ít được nhắc đến như Hội Đồng Bảo An (HĐBA), nhưng Hội Đồng Kinh Tế
Xã Hội (viết tắt là ECOSOC) là một cơ cấu cực kỳ quan trọng của Liên
Hiệp Quốc. ECOSOC có nhiệm vụ về các vấn đề liên quan đến kinh tế và xã
hội toàn cầu. Năm 1946, ECOSOC đã thành lập Ủy ban Nhân Quyền (UBNQ) có
nhiệm vụ kiểm soát việc tôn trọng các điều khoản đã ghi trong Tuyên Ngôn
Quốc Tế Nhân Quyền của LHQ.
UBNQ gồm 53 thành viên chia thành: châu Âu: 15, châu Phi: 15: châu
Mỹ: 11, châu Á: 12. UBNQ nhóm họp hàng năm vào tháng 3, khóa họp kéo dài
6 tuần tại trụ sở ở Genève. Trong khóa họp này, ngoài 3000 đại diện các
nước thành viên còn có sự hiện diện của 200 tổ chức phi chính phủ. Đây
là điểm hết sức quan trọng, vì qua đó UBNQ muốn lắng nghe tiếng nói khác
với các tiếng nói "chính thống".
Khác với HĐBA, các quyết nghị của UBNQ không mang tính ràng buộc
nhưng vị thế của UBNQ quan trọng ở chỗ là nó liên quan đến một vấn đề vô
cùng nhậy cảm với tất cả các quốc gia, cho dù đó là thành viên hay
không của HĐBA, cho dù đó là một cường quốc hay một nước kém phát triển,
cho dù đó là một quốc gia trong thời chiến hay thời bình. Đó là vấn đề nhân quyền.
Mà nhân quyền (đối tượng của UBNQ) khác chiến tranh (đối tượng của
HĐBA) ở chỗ đó là những khái niệm trừu tượng hơn, do con người đặt ra và
diễn giải tùy tiện. Chính vì thế nên UBNQ thường xuyên là diễn đàn cực
kỳ căng thẳng.
Một trong những phiên họp gay go nhất đã xảy ra vào năm 2001 tại
Durban (Nam Phi). Chủ đề của phiên họp là bàn về nạn kỳ thị. Tuy nhiên
kỳ thị ở đây phải được hiểu theo nghĩa rộng chứ không đơn thuần là kỳ
thị về màu da, về chủng tộc và hơn nữa, vì mang tên là UBNQ nên chắc
chắn nội dung cũng sẽ đi đến hoặc xoay quanh vấn đề nhân quyền. Chính vì
hiểu theo nghĩa rộng ấy nên phạm vi ảnh hưởng của nó lan toả khắp năm
châu và đặc biệt là như vấn đề Tây Tạng và Pháp Luân Công.
Ngay trước ngày khai mạc, "đánh hơi" thấy mũi dùi hướng vào mình,
Trung Quốc đã tích cực "đi đêm", vận động hành lang để một mặt triệt
tiêu tất cả các hướng tấn công đến từ các hiệp hội như Ân Xá Quốc Tế,
Quan sát Nhân Quyền (Human Rights Watch), đồng thời xúi giục các nước
Phi châu cũng nằm trong danh sách bị cáo, các nước Ả Rập nhằm làm "chìm
xuống" vấn đề Tây Tạng. Hội nghị Durban được khai mạc trong một không
khí cực kỳ căng thẳng. Mặc dù chủ đề của hội nghị đặt trọng tâm vào vấn
đề kỳ thị, và mở rộng ra sang các quyền con người, nhưng các nước trong
khối Ả Rập đã biến diễn đàn thành một tòa án kết tội Israel. Nhiều quan
sát viên, và kể cả bà Tổng Thư Ký Mary Robinson cũng chán nản, bất lực
trước tình trạng bát nháo và thô bạo của một số quốc gia Ả Rập và Phi
Châu.
Nhiều ngày sau, với sự kiên trì và mềm mỏng của ban chủ tọa cũng nhu
của Liên Hiệp Âu Châu, Hội nghị cũng dần tiến đến việc thông qua một số
nội dung quan trọng. Đến lúc này Trung Quốc tung ra một đòn mới: kết hợp
vói các nước như Burundi, Cuba, Indonesia, Nigeria, Qatar, Myanmar,
Sudan, Việt Nam thành một khối được các quan sát viên gọi là "like-minded",
tạm dịch là "cùng hội cùng thuyền" hay nói toạc ra là "một băng đảng"
vì các nước trên đang nằm trên danh sách đen của UBNQ. Nhóm này chiếm
một trọng lượng đáng kể trong nên thao túng hoàn toàn hội nghị, đồng
thời dựa trên một nguyên tắc là không được xâm hại đến chủ quyền quốc
gia nhằm triệt tiêu mọi mũi dùi nhắm vào họ. và cuối cùng Durban đã
không đạt được mục tiêu ban đầu của mình.
Sau thất bại này, bà Mary Robinson từ chức. Đúng ra là bà ta đã thấy
sự vô hiệu quả của UBNQ trước sự thao túng của một số quốc gia thành
viên, nhưng bà Robinson cố gằng thuyết phục những nước còn lại đưa ra
một văn bản đánh dấu cho Hội nghị Durban.
Sự thao túng của nhóm các nước "băng đảng" lên đến đỉnh điểm khi họ
đi đêm để loại Mỹ ra khỏi UBNQ trong nhiệm kỳ 2002 và bầu chủ tịch mới
là... Libye của Khadafi. Xướng ngôn viên của đài truyền hình A2 của Pháp
trong bản tin 20giờ đã thốt lên: "Xin quý thính giả nghe rõ, đây không phải là một trò đùa, nhưng Libye vừa được bầu vào ghế chủ tịch UBNQ LHQ...".
Hội Đồng Nhân Quyền và cuộc họp 12/11/2013.
Được đưa ra từ năm 2006 để thay thế UBNQ làm việc kém hiệu quả, tuy
nhiên HĐNQ vẫn duy trì cơ cấu cũ là phân phối số ghế thành viên theo
vùng đia dư. TỔng cộng có 5 vùng lãnh thổ chia nhau 47 ghế. Riêng vùng
châu Á Thái Bình Dương có 13 ghế. Nhiệm kỳ là 3 năm nhưng hàng năm sẽ
bầu lại 1/3 để đảm bảo tính thời sự. Năm 2013 châu Á sẽ bầu lại 4 thành
viên. Các ứng viên sẽ được bầu từ Đại Hội ĐỒng LHQ bao gồm 192 nước.
Ngay từ khi các nước nộp đơn ứng viên, nhiều tiếng nói đã nổi lên khi
biết đó chính là những nước vi phạm nhân quyền trầm trọng nhất. Trong
vùng Á châu là Trung Quốc, Ả Rập Saudi và VN. Bà Peggy Hicks của Tổ chức
Theo Dõi Nhân Quyền (HRW) đã than thở "Với sự hiện diện của Nga, Trung Quốc, Ả Rập, Saudi, những người bảo vệ nhân quyền sẽ có nhiều việc phải làm cho năm tới.".
Liên đoàn Quốc tế vì Nhân quyền (FIDH) gồm 178 tổ chức bảo vệ nhân
quyền trên thế giới tỏ ra hoài nghi về khả năng cải thiện nhân quyền của
Việt Nam trong thời gian tới sau khi Hà Nội có được ghế tại Hội đồng
Nhấn quyền Liên hiệp quốc. Bà Julie Gromellon, đại diện FIDH nói: “Việt
Nam đã không chứng tỏ những cam kết cải thiện nhân quyền trước khi trở
thành thành viên của Hội đồng. Cho nên, chúng tôi không nghĩ rằng một
khi được ghế rồi thì họ sẽ cải thiện. Thậm chí, thành tích nhân quyền
của Hà Nội còn có thể sẽ tệ đi.”. Còn Ông Robertson thuộc Human Rights Watch (HRW) nói: "Chúng
tôi hết sức quan ngại khi một nước vi phạm nhân quyền tồi tệ với chiến
dịch leo thang đàn áp những người bất đồng chính kiến và các nhà hoạt
động như Việt Nam lại được chọn vào Hội đồng Nhân quyền Liên hiệp quốc."
Những diẽn biến sau đó chứng tỏ lời thẩm định của các Tổ chức phi
chính phủ (NGO) là có lý: lần lượt Iran được bầu vào Hội đồng về Nữ
quyền (CSW), Syrie được bầu vào Hội Đồng Nhân Quyền của UNESCO và Ả Rập
Saudi được bầu vào Hội Đồng Bảo An LHQ. Đến cận ngày bầu cử mọi việc đã
rõ mười. Trong vùng châu Á Thái Bình Dương, chỉ có 4 ứng viên cho…4 ghế.
Sau khi kết quả được công bố, Hillel Neuer, Tổng giám đốc của UN Watch
(UNW), một tổ chức phi chính phủ đấu tranh trong lãnh vực nhân quyền đã
phải thốt lên: “Đây là một ngày đen tối cho nhân quyền, những kẻ
đúng ra phải đứng trước vành móng ngựa thì nay lại chễm chệ trên ghế
quan tòa (…) Danh sách ô nhục này gồm Nga, Trung Quốc, Ả Rập Saudi,
Cuba, Algerie, Tchad và Việt Nam”.
Những NGO và những người đấu tranh cho nhân quyền quả đã không sai khi cho rằng “ngày
hôm nay, nhiều nước gia nhập nó không phải vì họ có thành tích tốt về
nhân quyền nhưng lại là những nước vi phạm nhiều nhất. Họ vào chỉ để với
mục đích biện hộ cho những thành tích bất hảo của họ”. Và kết quả cuộc bỏ phiếu ngày 12/11 đã xác định một điều rằng “Một nước được bầu vào HĐNQ không có nghĩa là họ thực sự tôn trọng nhân quyền”. Thiết nghĩ đây là câu trả lời rõ ràng nhất cho những khoe khoang của Hà Nội rằng đã “đã
thành công trong việc tạo được một uy tín lớn trên diễn đàn quốc tế.
Điều này cũng thể hiện sự tín nhiệm và ủng hộ của các quốc gia trên thế
giới dành cho Việt Nam”.
Tuy nhiên, một thắc mắc không thể không đặt ra là tại sao những “tên
đồ tể của nhân quyền” này lại được Đại Hội Đồng LHQ thông qua với một số
phiếu cao như vậy? VN được bầu với tỉ lệ 184/192 (vì bầu kín nên không
biết 8 nước phản đối hay bỏ phiếu trắng là ai). Ai cũng rõ là các nước
trong “danh sách ô nhục” này đã bỏ rất nhiều thời gian và công sức để
“đi đêm” trước ngày bỏ phiếu nhưng không lẽ Trung Quốc và Nga lại có thể
thao túng và mua chuộc cả thế giới? Muốn trả lời câu hỏi này chúng ta
phải lui về thời điểm 12 năm trước, khi hội nghị Durban kết thúc.
Phú quý sinh lễ nghĩa
Việc Libye được bầu vào chức chủ tịch UBNQ hoặc các nước như Trung
Quốc, Bahrein, Cuba, Zimbabwe, Sudan và Việt Nam được bầu làm thành viên
của UBNQ vào năm 2001 bỗng nhiên tạo cho cộng đồng thế giới tiếp cận
với một suy nghĩ mới, một phương cách hoạt động mới. Một mặt họ tìm cách
khai tử UBNQ và đến năm 2006 cho ra đời Hội Đồng Nhân Quyền (HĐNQ) với
những mục đích hữu hiệu hóa chức năng của định chế này. Nhưng đìều quan
trọng hơn cả là họ điều chỉnh nguyên tắc hoạt động. Kể từ giờ họ tránh
tình trạng đối nghịch giữa các thành viên và tìm cách “lôi kéo” các nước
“băng đảng” tham gia sâu vào HĐNQ vì theo họ các nước vi phạm nhân
quyền luôn luôn phải chứng tỏ mình không hề vi phạm nhân quyền bằng cách
(này hay bằng cách khác) tham gia vào các diễn đàn kiểu HĐNQ để thao
túng, nhưng việc này lại tạo ra nhiều phản ứng tích cực khác:
- Trước tiên, với tư cách là thành viên, họ khó có quyền từ chối các
thanh tra nhân quyền trên lãnh thổ của họ như đã từng làm trong quá khứ,
đây là trường hợp của Nga, Trung Quốc, Ả Rập Saudi, Algerie và Việt Nam
(cũng lại những khuôn mặt cũ!). 18 chuyên gia của HĐNQ sẽ hoạt động độc
lập, khách quan và không chịu bất kỳ sức ép của bất kỳ cơ quan hoặc của
chình phủ nào. Một cái khác giữa UBNQ và HĐNQ là định kỳ các thành viên
phải tường trình về tình trạng nhân quyền trong nước của mình.
- Sau nữa, với tư cách là thành viên HĐNQ, khi ban hành hoặc kiểm
soát các nước khác họ cũng phải ít nhiều e ngại lời chỉ trích của các
nước này. Điều này có khả thi hay không cũng chưa ai biết được vì chẳng
ai có thể tiên đoán hoặc đo lường phản ứng của các nhóm “băng đảng”.
Nhưng khi quyết định dùng “biện pháp mềm” có lẽ cộng đồng thế giới cũng
đã nhìn thấy từ các ảnh hưởng tích cực khi thu nhận Trung Quốc, Nga, VN
và các nước độc tài vào Tổ Chức Thương Mại Thế Giới khiến cho các nước
này suốt ngày phải “đuổi theo chỉ tiêu tăng trưởng”, đồng nghĩa với việc
xa rời cái ý thức hệ độc tài và lỗi thời.
- Tuy nhiên điều quan trọng là cơ cấu HĐNQ không có quyền phủ quyết
và nếu nhìn vào thành phần 47 nước thành viên thì các nước trong nhóm
“băng đảng” vẫn chiếm thiểu số. Bà Peggy Hicks, HRW cũng bày tỏ lạc quan
"với việc không có quyền phủ quyết, chúng ta sẽ đạt được nhiều tiến bộ cụ thể”.
Với những ràng buộc này, liệu HĐNQ có thành công hơn UBNQ trong sứ
mạng của mình? Liệu định chế này, với những biện pháp “dỗ ngọt” này có
thành công trong việc cải thiện được tình trạng đối nghịch hoặc “cải tà
quy chánh” được những nước trong “danh sách ô nhục” ? Con đường còn lắm
gian truân nhưng có lẽ nó tuỳ thuộc vào nạn nhân chứ không vào các người
cầm quyền.
Và cũng chính vì lẽ đó, việc VN được bầu vào HĐNQ sẽ đặt cho những
người yêu chuộng tự do những thách thức và những cơ hội mới, đó là chúng
ta phải nỗ lực hơn nữa để cả thế giới thấy khát vọng chính đáng của
mình đang bị một chế độ và là thành viên của HĐNQ đàn áp. Những động
thái của nhà cầm quyền VN sẽ bị săm soi kỹ hơn và kể từ đây "nhất cử
nhất động" của họ cũng được thế giới chú ý kỹ hơn. Phản ứng mạnh mẽ của
các tổ chức phi chính phủ như HRW, Phóng Viên Không Biên Giới (RSF),
UNW, Freedom House, FIDH… về việc các nước vi phạm nhân quyền trầm trọng
như Nga, Trung Quốc, Ả Rập Saudi, VN, Cuba, Venezuela… cũng đang “hứa
hẹn” cho các nước “băng đảng” một tương lai khá “bận rộn”.
Ước mong rằng đảng CSVN nhìn ra được mặt tốt của vấn đề, biết xem đó
là một cơ hội chứng tỏ mình thực sự là một quốc gia tiến bộ, vĩnh viễn
rời bỏ cái băng đảng chuyên quậy phá ngày xưa, hội nhập thực sự và toàn
diện vào cộng đồng thế giới văn minh. Từ bỏ thái độ cao ngạo độc tôn của
mình để lắng nghe nguyện vọng của toàn dân.
Đây sẽ là cách tốt đẹp và hữu hiệu nhắt để xây dựng một nước VN thật sự tự do, dân chủ.
Đây sẽ là cách tốt đẹp và hữu hiệu nhắt để xây dựng một nước VN thật sự tự do, dân chủ.
Sàigòn, 14/11/2013
Phạm Minh Hoàng
