Phạm Chí Dũng
Một người nước ngoài xin kín tên kể lại rằng cứ đều đặn mỗi năm một
lần, ông được mời dự những cuộc hội thảo sang trọng về chống tham nhũng
hoặc bàn về giải pháp chống nạn hối lộ ở Việt Nam. Rồi cứ sau mỗi lần
kết thúc hội thảo, ông lại lặng lẽ vào xe hơi, lấy khan mù xoa chà xát
lòng bàn tay. Còn khi về nhà, ông vội rửa sạch bàn tay ấy bằng ít nhất
hai lớp xà bông.
Đó là bàn tay được dùng để bắt tay những quan chức Việt Nam đến dự cuộc hội thảo, giống như ông.
Nhưng khác hẳn ông, không ai dám chắc bàn tay những quan chức người Việt ấy đã chưa từng vấy bẩn bởi đồng tiền hối lộ.
Khó có thể diễn tả về cảm giác của người nước ngoài đó. Nheo mắt và
cả nhăn mũi, cứ như ông đang phải đứng quá gần với một cái xác chuột bị
xe cán be bét máu nằm lộ thiên ngoài đường phố - cảnh tượng đã trở thành
“món ăn” thường ngày ở ít nhất hai thành phố lớn Hà Nội và Sài Gòn.
Ăn như rồng cuốn…
Cuối tháng 10/2013. Mùa thu Hà Nội. Năm nay, một lần nữa cuộc hội
thảo về chống tham nhũng được tổ chức. Nhưng lần này, cái tên của hội
thảo được cách điệu khá nhiều so với những năm trước: “Tăng cường sự
tham gia của doanh nghiệp, hướng tới thúc đẩy liêm chính trong kinh
doanh tại Việt Nam”. Những cơ quan Việt Nam chịu trách nhiệm chính đạo
diễn cuộc hội thảo này là Thanh tra chính phủ và Phòng thương mại công
nghiệp Việt Nam (VCCI).
Gần như quy luật, luôn có mặt ít nhất một “nhà tài trợ” nào đó của quốc tế. Lần này, đó là Đại sứ quán Anh quốc.
Cuộc hội thảo này lại diễn ra trùng với bầu không khí “thảo luận
nghiêm túc” của Quốc hội Việt Nam về những “cơ hội và thách thức” mà nền
kinh tế quốc gia và xã hội nước nhà đang phải đối mặt. Nhưng khác với
không khí thỏa hiệp trong những kỳ họp quốc hội trước đây, vào lần này
một số đại biểu quốc hội đã can đảm hơn khi ẩn dụ về một bức tranh theo
trường phái dã thú: báo cáo kinh tế - xã hội của Chính phủ màu hồng,
cách nhìn của quốc hội là màu xám, trong khi nhân dân chỉ nhận ra màu
tối.
Thế còn bức tranh tham nhũng màu gì?
Như một thông lệ, thực trạng tham nhũng đã trở nên quá tồi tệ luôn
không được phản ánh đủ sâu bởi các cơ quan chức năng Việt Nam - một quốc
gia nằm gần sát đáy thế giới về tính minh bạch, mà lại do các doanh
nghiệp - nạn nhân của nạn nhũng nhiễu, và từ giới chuyên gia quốc tế -
những người được xem là sạch sẽ hơn rất nhiều lần giới quan chức tham
nhũng bản địa.
“Tham nhũng ở Việt Nam đang nằm trong vòng luẩn quẩn” - như một ngụ ý
của ông Soren Davidsen, chuyên gia Ngân hàng thế giới (WB), tại cuộc
hội thảo.
Vòng luẩn quẩn đó, theo ông Davidsen, là hành vi công chức nhà nước
gây khó dễ khiến doanh nghiệp và người dân phát sinh động cơ đưa hối lộ,
sau đó khó khăn được giải quyết khiến công chức có động cơ để tiếp tục
chu trình gây khó dễ.
Ông Davidsen cho biết 63% doanh nghiệp phải trả các khoản phí không
chính thức nhằm tạo ra cơ chế ngầm để được giải quyết công việc nhanh
chóng; 63% doanh nghiệp nói công chức cố tình kéo dài thời gian xử lý để
gây khó dễ; 79% công chức đổ lỗi cho lương thấp là động cơ để tham
nhũng…
Đặc biệt, 75% doanh nghiệp hối lộ dù không bị gợi ý.
Còn số liệu từ ông Trần Đức Lượng, Phó tổng thanh tra chính phủ Việt
Nam, lại thấp hơn một chút: 70% số trường hợp đưa hối lộ là do doanh
nghiệp chủ động thực hiện; chỉ có 30% số trường hợp doanh nghiệp đưa hối
lộ là do công chức gợi ý, nhũng nhiễu.
Đến lúc này, một tờ báo Việt Nam đã phải mỉa mai: nếu các nghiên cứu
trước đây và kể cả dư luận xã hội chủ yếu cho rằng doanh nghiệp là nạn
nhân của tham nhũng, thì nay đã rõ hơn khi doanh nghiệp sẵn sàng thỏa
hiệp với các tệ nạn, dùng tiền bạc hối lộ để tìm lợi thế trong kinh
doanh, giành hợp đồng, hoặc đơn giản “đồng tiền đi trước là đồng tiền
khôn” để phòng ngừa phiền hà, nhũng nhiễu có thể sẽ xảy ra nơi cửa công.
Thậm chí, những người nước ngoài còn thấm nhuần cả câu tục ngữ Việt Nam “Ăn như rồng cuốn, nói như rồng leo, làm như mèo mửa”.
5 tội đồ đặc biệt tham nhũng
Một lần nữa trong không biết bao nhiêu lần từ quá nhiều năm qua, cuộc
hội thảo trên đã “phát hiện” ra nạn tham nhũng vặt đang trở nên lan
tràn ở Việt Nam khi có tới 80% số cán bộ nhân viên trong các doanh
nghiệp cho rằng hiện tượng này là “rất phổ biến”.
Đã từ rất lâu, tham nhũng vặt được hiểu đơn giản là việc doanh nghiệp
phải chi các khoản tiền hối lộ nhỏ để đối phó với sự nhũng nhiễu, vòi
vĩnh của cán bộ công chức hoặc các đơn vị cung cấp dịch vụ công.
Cũng là số liệu được nêu ra từ ông Davidsen: nếu như năm 2005, 56%
doanh nghiệp cho biết có hiện tượng kéo dài thời gian giải quyết công
việc, thì năm 2012 tăng lên tới 67%; đối với chuyện giải thích không rõ
để cố tình bắt lỗi doanh nghiệp, năm 2005 khoảng 45% thì năm 2012 tăng
lên 66%; đối với chuyện bám vào các quy định không chặt chẽ để bắt bí
doanh nghiệp thì năm 2005 khoảng 39%, năm 2012 tăng lên 54%; còn đưa
thông tin hù dọa gây sức ép tăng từ 16% lên 23% vào năm 2012…
Một cuộc khảo sát ý kiến doanh nghiệp vào năm 2012 đã cho thấy đa số
các ý kiến trả lời cho rằng, cán bộ công chức cố tình kéo dài thời gian
giải quyết công việc, không giải thích rõ quy trình để bắt lỗi doanh
nghiệp, cố tình đặt ra các quy trình sai quy định để gây nhũng nhiễu.
Có tới 81% doanh nghiệp cho rằng, tham nhũng vặt gây lãng phí thời gian, tăng chi phí và gây tâm lý bức xúc cho họ.
“Chứng tỏ doanh nghiệp vừa là nạn nhân vừa là tác nhân của tham
nhũng”- Phó tổng thanh tra Trần Đức Lượng trần tình như một lời an ủi.
Tình cảm vấn an này cũng rất phù hợp với tên gọi của cuộc hội thảo. Quan
chức Việt Nam dường như đồng lòng đá quả bóng về phía các doanh nghiệp
cùng xứ, trong khi giới chức điều hành bộ ngành tỏ ra “vô can”.
Thanh tra chính phủ cũng là một trong những cơ quan bị công luận và
người dân chỉ trích nhiều nhất, bởi trong nhiều năm qua cơ quan này đã
rất ít khi “phát hiện tham nhũng”.
Ngược lại, dẫn số liệu từ khảo sát tham nhũng từ góc nhìn của người
dân, doanh nghiệp và cán bộ, công chức, viên chức do Thanh tra Chính phủ
và WB công bố vào năm ngoái, ông Davidsen kết luận: từ năm 2005 đến năm
2012, tình trạng tham nhũng của công chức không được cải thiện mà ngày
càng tệ hại hơn.
Bà Trần Thị Lan Hương, chuyên gia của Ngân hàng Thế giới, còn nêu ra
một kết luận chi tiết hơn: “Các ngành, lĩnh vực tham nhũng nhất theo góc
nhìn của doanh nghiệp gồm: cảnh sát giao thông; quản lý đất đai; xây
dựng; hải quan; y tế và thuế…”.
Kết luận trên được dựa theo khảo sát 2012, tuy được xem là một “phát
hiện”, nhưng thật ra hoàn toàn không mới nếu đối chiếu với vô số điềm
chỉ và nguyền rủa tham nhũng từ người dân và báo chí trong những năm
qua.
Trong số nguyền rủa đó, tất nhiên có cả giới đầu tư nước ngoài -
những người không dám lên tiếng, song không ít ý kiến cho rằng tham
nhũng vặt chiếm đến ít nhất 40% lý do giới này không còn tha thiết gì
với môi trường đầu tư ở Việt Nam.
Bàn tay nào?
Vẫn như thông lệ, các cuộc hội thảo về phòng chống tham nhũng không
nêu ra một địa chỉ cụ thể nào. Trong khi đó, dư luận xã hội Việt Nam
đang dậy lên 10 vụ đại án, trong đó có vụ khủng khiếp như Tập đoàn tàu
thủy Vinalines.
Trước đó, Tập đoàn công nghiệp tàu thủy Vinashin cũng đã trở thành
tai họa cho dân nghèo Việt Nam với số nợ lên đến ít nhất 80.000 tỷ đồng,
đủ xây dựng 214.000 phòng học hoặc 53.000 trạm xá xã…
Còn trước đó nữa, không ai có thể lãng quên những vụ tham nhũng chấn
động liên quan trực tiếp đến viện trợ ODA như PMU 18, Đại lộ Đông - Tây.
Những vụ việc này đều có số “lại quả” ít nhất 10% giá trị hợp đồng.
Gần đây, người ta mới công bố một phát hiện về tỷ lệ nâng khống đến
mức trí não bình thường của con người khó mà tưởng tượng: từ việc mua
lại thiết bị lặn với giá 100 triệu đồng, Tổng giám đốc Công ty Cho thuê
tài chính II (thuộc Ngân hàng Agribank) Vũ Quốc Hảo đã cùng các tòng
phạm “thổi” giá lên thành 130 tỉ đồng, tức gấp đến 1.300 lần, để chia
chác nhau…
Cuối cùng và vẫn là câu hỏi vĩnh viễn: làm thế nào để hạn chế tham nhũng?
Một quan chức của VCCI - ông Nguyễn Quang Vinh - nêu ra ý kiến: Chỉ
khi bàn tay doanh nghiệp - bàn tay Chính phủ cùng hòa nhịp thì phòng
chống tham nhũng mới hy vọng chuyển biến.
Bàn tay nào?
Đến giờ này, quá nhiều câu chữ khôn lanh cùng thói vặt vãnh đã biến
bức tranh tham nhũng thành màu hồng chuyên, mô tả cho cái bắt tay giữa
các doanh nghiệp với cơ quan công quyền để cùng đẩy bộ máy điều hành
Việt Nam xuống tiệm cận với đáy minh bạch của thế giới.
Hay phải ngộ về cái bắt tay của vị khách nước ngoài với các quan chức
người Việt mà sau khi về nhà ông đã phải chà xát ít nhất hai lần bằng
xà bông?
Phạm Chí Dũng, Việt Nam 03-11-2013
