Ngày 02/11/2013 là ngày tròn 50 năm ngày ông Ngô Đình Diệm, vị
Tổng thống đầu tiên của Việt Nam Cộng hòa, và bào đệ của ông
là Cố vấn Ngô Đình Nhu, bị sát hại trong cuộc đảo chính năm
1963.
Và trong những ngày này tại Mỹ, Pháp và một số nước khác, cộng đồng
người Việt Nam – trong đó có không ít người Công giáo – đã và sẽ tổ chức
tưởng niệm, cầu nguyện cho họ.
Riêng ở Việt Nam vào trưa ngày hôm nay (01/11), các Cha Dòng Cứu Thế
cũng đã dâng lễ tại nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi, ở Lái Thiêu, để cầu nguyện
cho hai ông. Và có thể, trong các Thánh lễ ngày mai ở Việt Nam và như
nhiều nơi khác, cũng có nhiều người nhắc tên và cầu nguyện họ.
Trong 50 năm qua đã có vô số tài liệu, bài viết bằng tiếng Anh, tiếng
Việt, tiếng Pháp (của người Việt cũng như người nước ngoài, thuộc nhiều
chính kiến khác nhau) về ông Ngô Đình Diệm, về cuộc đời, sự nghiệp hay
về gia đình của ông. Trong số đó, có không ít ý kiến cho rằng ông là một
vị tổng thống độc tài, bất lực và chế độ tổng thống của ông là chế độ
gia đình trị.
Dư luận chung cũng không có ấn tượng tốt về ông, sự nghiệp của ông và
gia đình ông, đặc biệt kể từ khi hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu
giữa thành phố Sài gòn vào tháng 6 năm 1963. Biến cố ấy làm cho dư luận
thế giới và người Miền Nam lúc ấy nói riêng có thêm ác cảm với ông và nó
cũng là một lý do quan trọng dẫn đến sự thất bại của Đệ nhất Cộng hòa
do ông thiết lập.
Việc ông bị ám sát hụt hai lần trước đó và bị đảo chính rồi bị ám sát năm tháng sau vụ tự thiêu ấy cũng chứng tỏ rằng ông có không ít kẻ thù, trong đó có những người từng là thuộc hạ, gần gũi với ông.
Việc ông bị ám sát hụt hai lần trước đó và bị đảo chính rồi bị ám sát năm tháng sau vụ tự thiêu ấy cũng chứng tỏ rằng ông có không ít kẻ thù, trong đó có những người từng là thuộc hạ, gần gũi với ông.
Hơn nữa, ông và gia đình ông bị nhiều người – trong đó có những
‘người thắng cuộc’, những người không cùng chung chuyến tiến với ông –
ghét và bôi nhọ một phần vì ông và gia đình là những người chống Cộng,
là những người ‘bại trận’.
Nhưng điều đó không có nghĩa là ông bị tất cả mọi người ghét bỏ hay
không ai nhìn nhận, tôn trọng ông và những đóng góp của ông. Việc hàng
năm và đặc biệt năm nay có nhiều người, nhiều nơi tổ chức tưởng niệm,
cầu nguyện cho ông chứng minh điều đó.
Câu hỏi đặt ra là tại sao vẫn có người yêu mến và tôn trọng ông?
Một người liêm khiết
Dù có thể có nhiều học giả, các nhà nghiên cứu không đánh giá cao về
ông, nhưng đa số đều nhận định rằng ông là một người trung thực, đạo
đức, liêm khiết.
Trong cuốn ‘Cold War Mandarin: Ngo Dinh Diem and the Origins of
America’s War in Vietnam: 1950-1963’, xuất bản năm 2006, Seth Jacobs –
một trong những học giả nước ngoài viết khá nhiều về ông Ngô Đình Diệm
và cũng có cái nhìn không mấy thiện cảm về ông – vẫn thừa nhận rằng ông
là một người trong sạch, vô vị lợi. Vì theo tác giả này, thậm chí sau
khi trở thành tổng thống, ông vẫn sống một cuộc sống khổ hạnh.
Một bài viết của James MCAllister và Ian Schulte có tựa đề ‘The
Limits of Influence in Vietnam: Britain, the United States and the Diem
Regime, 1959–63’, được đăng trong tạp chí Small Wars and Insurgencies,
năm 2006, cũng cho rằng ông Diệm là một người liêm khiết, đức hạnh.
Theo cựu Ðại tá Lý Trọng Song – nay là Phó tế vĩnh viễn (thường được
gọi là Thấy Sáu Song), hiện đang giúp tại Cộng đoàn Công giáo London và
người đã từng làm cận vệ cho ông Ngô Đình Diệm trong Phủ Thủ tướng và
Phủ Tổng thống từ năm 1954 đến 1956 – ông là một người có lối sống rất
đơn sơ, nghèo khó. Chẳng hạn, giường ngủ của ông chỉ là một cái divan
(một tấm ván) trải bằng chiếu, không có nệm.
Có thể ngày hôm nay có không ít người cảm phục ông Diệm vì họ tìm ở
nơi ông những đức tính đó – đặc biệt khi họ đọc và biết được tham nhũng
đang trở thành quốc nạn tại Việt Nam.
Cũng theo cựu Đại tá Song, ông Diệm là một người có đầy đủ Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín vì ông xuất thân từ một gia đình hiếu học, làm quan và chịu nhiều ảnh hưởng của cả Công giáo và Nho giáo.
Cũng theo cựu Đại tá Song, ông Diệm là một người có đầy đủ Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín vì ông xuất thân từ một gia đình hiếu học, làm quan và chịu nhiều ảnh hưởng của cả Công giáo và Nho giáo.
Ông có đời sống khổ hạnh một phần cũng vì trong những năm 1940 và
1950, ông đã từng sống trong các đan viện tại Bỉ và Pháp. Một chi tiết
được Thầy Sáu Song nêu ra để giải thích tại sao ông Diệm không lập gia
đình – một điều nhiều người đặt câu hỏi về ông – là vì ông Diệm đã đi tu
trong dòng Ba của dòng Benedicto, một dòng khổ tu ở Bỉ. Và vì đã khấn
trong dòng này, ông không nghĩ tới chuyện lập gia đình và chỉ biết ‘thờ
phượng, kính mến Thiên Chúa và lo cho quốc gia, dân tộc’.
Các tài liệu viết về ông, đặc biệt sách vở, báo chí nước ngoài, đều
nhấn mạnh rằng ông là một người Công giáo đạo hạnh, thánh thiện. Đây
cũng là một lý do tại sao trong những ngày này người Công giáo tưởng nhớ
và cầu nguyện cho linh hồn ông – người có Tên Thánh là Gioan Baotixita
(hay John Baptist theo tiếng Anh).
Hơn nữa, ông và ông Nhu bị ám sát vào ngày 02/11 – đúng ngày Giáo hội
Công giáo tưởng nhớ và cầu nguyện cho những người đã qua đời. Vì vậy,
đâu đó có những Thánh lễ cho ông cũng là chuyện bình thường và là việc
nên làm.
Một người yêu nước
Một điểm khác về ông đều được nhiều người công nhận đó là ông là một
người yêu nước, yêu dân tộc. Chẳng hạn, trong cuốn ‘Patriots and
Tyrants: Ten Asian Leaders’ xuất bản năm 1999, Ross Marlay và Clark
Neher, nhận định rằng cả ông và Hồ Chí Minh đều là những người yêu nước
nồng nàn. Có điều định mệnh, thời cuộc và chính kiến đã biến họ thành kẻ
thù của nhau.
Một chi tiết được các tài liệu đề cập đến khi viết về ông đó là việc ông từ chức Thượng thư Bộ lại (gần tương đương với chức Thủ tướng) trong chính phủ Bảo Đại năm 1933 để phản đối việc Pháp không tiến hành những cải cách cần thiết để trao thêm quyền tự trị cho Việt Nam.
Một chi tiết được các tài liệu đề cập đến khi viết về ông đó là việc ông từ chức Thượng thư Bộ lại (gần tương đương với chức Thủ tướng) trong chính phủ Bảo Đại năm 1933 để phản đối việc Pháp không tiến hành những cải cách cần thiết để trao thêm quyền tự trị cho Việt Nam.
Trong bài ‘Vision, Power and Agency: The Ascent of Ngô Ðình Diệm,
1945-54’ – được coi là một trong những nghiên cứu quan trọng, trung thực
về ông Ngô Đình Diệm – được đăng trên Journal of Southeast Asian
Studies, Edward Miller nêu rằng trong thời gian ông Diệm nắm quyền
(1954-63), có nhiều người ở Việt Nam và những nơi khác mô tả ông như là
một con rối của Mỹ được Washington đưa lên nắm quyền và giúp đỡ nhằm
thực hiện những mục đích của Mỹ trong thời kỳ Chiến Tranh Lạnh.
Nhưng theo tác giả này, các tài liệu được viết từ những năm 1960 trở
về sau đều nhấn mạnh việc ông nhất quyết từ chối những lời khuyên của Mỹ
và không muốn chịu sự chỉ đạo của Mỹ. Việc ông và chính quyền Mỹ cuối
cùng chia tay nhau là một ví dụ.
Cựu Đại tá Lý Trọng Song cũng nhấn mạnh rằng Tổng thống Diệm chỉ muốn
nhận viện trợ của Mỹ chứ không chịu sự áp đặt, can thiệp của Mỹ và nhất
quyết từ chối cho lính Mỹ vào Miền Nam Việt Nam vì ông cho rằng cho
quân đội nước ngoài chiếm đóng trên lãnh thổ Việt Nam làm cho chính phủ
của ông mất chính nghĩa.
Cũng theo người cựu cận vệ này, ông Diệm là một người yêu dân, yêu
nước, yêu dân tộc vì nếu không ông có thể chọn ra nước ngoài và tránh bị
ám sát. Ông nhắc lại rằng trước những ngày diễn ra cuộc đảo chính, Đại
sứ Mỹ ở Sài gòn lúc đó là Henry Cabot Lodge gọi điện thoại cho ông Diệm
và ‘nói rằng nếu ngài muốn an toàn thì tới Tòa đại sứ’ và ông Diệm đã
trả lời ‘đây là đất nước của tôi, tôi không đi đâu hết’.
Hơn nữa, cũng như Edward Miller nêu lên trong bài báo của mình, trong
những giai đoạn 1945-54 ông bôn ba ở ngoại cũng chỉ vì muốn tìm con
đường giúp đất nước thoát khỏi ách đô hộ của Pháp và giành tự do, độc
lập. Trong cuốn sách của mình, Seth Jacobs cũng nêu lên rằng có thể
người dân Miền Nam không thích ông như họ tôn trọng ông và khâm phục
tinh thần dân tộc mạnh mẽ nơi ông.
Giai đoạn khó khăn
Ngoài ra, dù muốn hay không cũng phải thừa nhận rằng ông là một người
có tầm nhìn, có tài. Nếu không ông chẳng bao giờ có thể trở thành Thủ
tướng, Tổng thống và lập nên nền Đệ nhất Cộng hòa.
Nhưng trong thời năm nắm quyền của ông, miền Nam Việt Nam nói riêng
và Việt Nam nói chung, cũng như bất cứ quốc gia nào trong thời đầu hậu
thuộc địa, phải đối diện nhiều khó khăn.
Những khó khăn đó một phần do tích cách, quan điểm hay chính con
người ông tạo nên. Chẳng hạn Ross Marlay và Clark Neher nêu rằng ông ‘là
người không thực cho một hoàn cảnh không thể’. Theo hai tác giả này là
một người Công giáo nhiệt thành ông lại lãnh đạo một đất nước đa phần
Phật giáo và những đức tính của ông lại trở thành những nhược điểm hủy
hoại ông.
Cựu Đại tá Lý Trọng Song cũng cho rằng vì ông quá thánh thiện, nhân từ ông bị nhiều người khác lợi dụng, ám hại.
Cựu Đại tá Lý Trọng Song cũng cho rằng vì ông quá thánh thiện, nhân từ ông bị nhiều người khác lợi dụng, ám hại.
Rồi bối cảnh miền Nam Việt Nam, Việt Nam và thế giới nói chung lúc ấy
cũng không dễ dàng gì để có thể xây dựng một thể chế vững mạnh, hiệu
quả, một xã hội dân chủ, tự do và một đất nước hòa bình, phát triển
trong một thời gian ngắn.
Nhưng chỉ trong một thời ngắn ít hay nhiều ông đã làm được một số
việc quan trọng. Chẳng hạn, như Đại tá Lý Trọng Song nêu lên, ông đã
giúp dẹp được các phe nhóm, đảng phái gây bất ổn cho Miền Nam lúc đó.
Theo Seth Jacobs đây cũng là một thành công của ông được người Miền Nam
ghi nhận.
Và trên hết, như Edward Miller nhận định, việc anh em ông bị lật đổ
không thể chứng minh được rằng những ý tưởng, dự định của họ là luôn
xấu, vô hiệu. Sau biến cố 1963, Miền Nam Việt Nam thay đổi tổng thống,
chính phủ liên miên và mọi chuyện càng tệ hơn.
Đâu đó có nhiều ý kiến cho rằng ông là một người độc tài. Nhưng nếu
so sánh ông, chính phủ ông với những chế độ cầm quyền ở Đông Á, Đông Nam
Á hay ở Miền Bắc Việt Nam trong giai đoạn ấy, chưa chắc ông đã độc tài
hơn những chế độ đó.
Đặt ông trong bối cảnh như vậy, ít hay nhiều để thấy rằng cựu Tổng
thống Ngô Đình Diệm và Đệ nhất Cộng hòa ông thiết lập không tệ như mọi
người nhận định, mô tả hay được nghe.
Đó cũng là một lý do đâu đó có nhiều người Việt hải ngoại tổ chức
tưởng niệm, cầu nguyện và công nhận đóng góp của ông trong những ngày
này.
Đoàn Xuân Lộc (BBC)