Phân tích
Hiện nay tôi đang là giáo sự hướng dẫn cho
một sinh viên cao học Đài Loan đang nghiên cứu luận án tiến sĩ về quá
trình “thay đổi chế độ” tại Myanmar. Công trình nghiên cứu này có tìm
hiểu sự diễn biến thể chế của quá trình này qua một số “phạm vi thể chế”
phụ thuộc lẫn nhau, trong đó có chính trị, kinh tế, phạm vi công cộng
(public sphere), và các mối quan hệ quốc tế. Tóm tẳt ba đoạn đầu của đề
cương như sau:
Từ 2011 Miến Điện đã có những thay đổi
đột ngột (dramatic) trong những thể chế của mình. Danh tiếng của nước
này cũng đã thay đổi cực nhanh. Trước 2011, Miến Điện đã rộng rãi bị coi
là một chế độ độc tài, lạc hậu về kinh tế và nước này đến bây giờ vẫn
là một trong một số những nước nghèo nhất ở Châu Á.
Thế nhưng từ 2011 nhà nước Miến Điện đã
bắt tay vào những cải cách chính trị. Không lâu sau đó, những tổ chức
tài trợ quốc tế có khằng đinh nước này là “economic frontier” tiếp theo
(theo gì? Việt Nam?). Đời sống liên tưởng (associational life, có nghĩa
như ‘xã hội dân sự) mà gần như bị bóp nghẹt qua mấy thập kỳ dưới chế độ
độc tài quân sự đã sống lại, trong khi tự do báo chí và những cải cách
chính trị cùng một số yếu tố khác đã tạo điều kiện cho sự phát triển của
một phạm vi công cộng sôi nổi. Trong một thời gian rất ngắn, Miến Điện
đã chuyển từ tình trạng bị cô lập về mặt quốc tế lên một quá trình hòa
nhập quốc tế toàn diện. Những sự kiện này chẳng có ai đoán trước được,
và tất cả đã xảy ra trong vòng hai năm. (Xin nhấn mạnh, nghiên cứu sinh
này đã biết quá trình biển đổi đã bất đầu sớm hơn; thế nhưng việc tăng
tóc độ thay đổi cực nhanh từ 2011 gần như là không có ai đoán trước
được.)
Các tài liệu lý thuyết về chính trị so
sánh, xã hội học chính trị, và kinh tế chính trị học quốc tế có thể đóng
góp rất nhiều vào việc phân tích trường hợp của Myanmar. Thế nhưng,
không một trong những lĩnh vực lý thuyết này cung cấp một sự hiểu biết
gắn liền với ‘thay đổi chế độ’ (regime change). Thực vậy, sự bất lực để
dự báo sự trỗi dậy, sụp đổ, và tiến triển của những chế độ kinh tế-chính
trị đã được công nhận là một vấn đề bao trùm mọi lĩnh vực trong khoa
học xã hội.
Bình luận
Tôi đã nghĩ đến nghiên cứu của sinh viên này sáng nay khi biết tin
thêm một blogger ở Việt Nam đã bị bắt giữ, dưới Điều 258, Bộ luật Hình
sự, mà đọc “Người nào lợi dụng các quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí,
tự do tín ngưỡng, tôn giáo, tự do hội họp, lập hội và các quyền tự do
dân chủ khác xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của
tổ chức, công dân, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến ba
năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm.” Điều 79 và 88 và (ít khi hơn)
Điều 258 ở Viêt Nam là những công cụ được sử dụng thường xuyên để bắt
giữ những người bất đồng chính kiến. Và càng ngày càng nhiều người ủng
hộ cải cách chính trị ở Việt Nam – trong và ngoài bỗ mấy - xắc định
rằng hai điều ngày là nguy hiểm và quá dễ rằng bị phái bao thủ và các
nhóm lợi ích làm dụng.
Rõ ràng Miến Điện vẫn còn nhiều vấn đề. Và chính tôi rất lo ngại về
những gì đã xảy ra ở nước này đối với dân tộc Rohingya. Thế thì ở Miến
Điện việc như Điều 88 và 258 gần như là không còn nữa. Miến Điện chưa
phải là một hình mẫu vì vẫn bị quân đội thống trị. Thế nhưng, chính Miến
Điện là một trường hợp khá thú vị cho Việt Nam vì nước này có thay đổi
nhanh và môi trường chính trị ở nước này khác hẳn so với tình hình cách
đây chưa đầy hai năm. Và có bao nhiêu nhà đâu từ đang chạy sang Miến
Điện? Nhiều chứ!
Miến Điện không phải là Việt Nam và bộ máy của Việt Nam có thể nói là
phức tạp hơn và có thể vững chắc hơn. Ở Miến Điện, sự thay đổi đã tiếp
diễn chủ yếu vì cấp lãnh đạo và thậm chí một cá nhân, Thiên Sein. Trong
khi lịch sử cho thấy những thay đổi tương tự ở Việt Nam phải có động lực
từ trong lẫn ngoài bộ máy mới đuợc.
Sinh viên mà tôi đang hướng dẫn sẽ tiến hành nghiên cứu để hiểu sâu
hơn những điều kiện và nguyên nhân đã góp phần vào việc “thay đổi chế
độ” ở Miến Điện. Và sau khi làm nghiên cứu này sẽ rút ra bài học từ kinh
nghiệm của những trường hợp khác như Indonesia, Hàn Quốc, Đại Luân, Nam
Phi, v.v. và v.v.
Khi chuyện về cuộc cải cách chính trị xã hội thành
công của Việt Nam trong đầu thế kỳ 21 được kể lại sau mấy năm nữa, (chưa
rõ), lúc mà người dân và Nhà Nước Viêt Nam đã bỏ được cả điều 79, 88 và
258 trong Luật Hình Sự sẽ được coi là một thời điểm quyết định. Cần bao
nhiều tháng, bao nhiêu năm, bao nhiêu thập kỳ nữa thì chưa rõ.Chẳng có
gì tự đọng cả.
Suy cho cùng, những diễn biến chính trị trong một chế độ độc tài rất
khó đoán. Trong những chế độ như thế nhiều người (và hầu hết người trong
bộ máy) giấu quan điểm của mình đến phút quyết định. Phút đó xa hay gần
hiện nay không rõ. Điều chưa rõ ràng là người Việt Nam sẽ chờ bao nhiêu
lâu. Nếu quan sat của tôi không sai, Ý tưởng chỉ có thể chờ đợi thế hệ
lãnh đạo hiện hành qua đời đã bị dân Việt vứt bỏ rồi. Người Việt Nam
trong và ngoài bộ máy đang tìm cách làm lịch sử chạy nhanh hơn.
Liệu đồng ý hay không đồng ý với bình luận này, muốn hay không muốn
cải cách chính trị ở Việt Nam, thì it nhất, trường hợp của Miến Điện đặt
ra nhiều câu hỏi thú vị về những cơ chế tác động đến tốc độ và hướng
thay đổi lịch sử. Có lẽ một ngày trong tương lai không xa những nghiên
cứu sinh sẽ quan tâm đến một quá trình chuyển biến tương tự ở Việt Nam.
JL
