Hiện nay, báo chí ở nước ta có các loại hình chủ yếu như: Báo
in (trên giấy, lâu nay có người vẫn quen gọi là báo viết), báo hình, báo
nói, báo mạng và các loại tạp chí, đặc san... Về thứ bậc và phạm vi, có
báo Trung ương, báo địa phương, báo ngành, riêng trên mạng thì cũng đa
dạng: Báo mạng online, mạng tự lập được cấp giấy phép, mạng do ngành,
địa phương quản lý (công thông tin điện tử), và “làn sóng blog” cá nhân,
giao lưu, chát... Tự do, vô tư, vui nhộn, thoái mái biểu lộ và biểu cảm
chính kiến nhất vẫn là các trang blog trên nhiều hệ, kênh, tuyến băng
thông, liên kết khác nhau. Tất nhiên, người đọc các blog đều phải biết
tự phân định hay-dở, đúng-sai, biết cách cảm nhận và tự lý giải. Đây
cũng là kênh giao lưu nhanh, nhạy cảm, ngày càng thu hút nhiều người
đọc, nhất là lớp trẻ.
Do tốc độ và chất lượng phát triển của công nghệ thông tin, báo mạng
là mũi xung kích thời bùng nổ thông tin toàn cầu. Nó đang dần trở thành
một sức mạnh áp đảo, đẩy báo in, báo nói, báo hình vào góc khó cạnh
tranh. Thời đại này, không có báo nào truyền tin nhanh bằng thông tin
mạng. Một sự kiện xảy ra tại bất kỳ nơi đâu, chỉ sau vài cú nhắp chuột
là cả thê giới đều biết. Sự phát triển của báo mạng song hành với tốc
lực phát triển nhanh, phổ cập và lan truyền chưa từng thấy của công nghệ
thông tin. Chính vì thế, “khách hàng” của báo mạng ngày càng tăng nhanh
với cấp số cộng. Đầu tư cho phát triển cũng như quản lý được báo mạng
là tầm nhìn hiện đại.
Các vụ gây rầm trời, rùm beng dư luận như: Nông trường Sông Hậu, Tiên
Lãng, Văn Giang, Vụ Bản và một số vụ việc nổi cộm khác xảy ra thường
choán nhiều “đất” và thời lượng trên các loại báo. Nhắc lại vụ Tiên Lãng
cách đây đúng một năm, bạn đọc đã ít nhiều bắt mạch, phát hiện ra báo
chí của ta đang mắc mấy thứ bệnh là:
- Bệnh nịnh hót, vuốt ve; bệnh chờ chỉ đạo, xin ý kiến; bệnh dựa dẫm
ăn theo, nói leo; bệnh bốc đồng; bệnh câu móc, cơ hội; bệnh phỉ báng tùy
tiện…
Trong các loại bệnh đó, tựu trung lại chỉ vì cái nếp cả hơn nửa thế
kỷ qua: Viết theo đúng chỉ đạo. Nhà báo phải viết theo cái khuôn phép
của nhà tuyên giáo. Riết rồi nhà báo mất hẳn tính chủ động, mất chính
kiến, đi đến lối lam fbáo rập khuôn, máy móc. Việc chấp hành nghiêm như
một nguyên tắc dẫn đến mang tiếng “nhà báo nói láo, nói thêm”. Cái chất
kiêu binh của nhà báo với “cái tôi” quá to mà thiểu trung thực, thiếu
dũng khí khi làm báo đã gây ra biết bao lụy phiền. Thông tin xã hội
không còn nguyên bản bởi những nhào nặn theo ý lãnh đạo trực tiếp và
gián tiếp. Lối quan niệm để cốt “giữ cho mình” này đã dẫn tới tính chiến
đấu, tính định hướng dư luận nhằm bảo vệ công lý, lẽ phài, phê phán cái
sai, xây dựng và vun đắp cho sự tốt đẹp bị hạn chế rất nhiều. Người ta
biến báo chí từ cơ quan ngôn luận chính trực, tiếng nói của nhân dân, vũ
khí đấu tranh, trở thành thứ ngụy trang, che chắn cho tội lỗi, bợ đỡ
quan tham?
Nội dung và cách thức thông tin của họ chỉ tập trung cố thủ một lối
duy nhất: Phải ủng hộ lãnh đạo, phải theo đúng chỉ đạo của cấp ủy, chính
quyền, thông qua cơ quan Tuyên giáo…
Trong cuộc sống có rất nhiều vụ việc, vấn đề xã hội quan tâm, không
ít sự bức xúc, nhưng báo chí thì cứ nhẩn nha chơi bài “cửa vẫn đóng và
đời im ỉm khóa”, xem như không nghe, không thấy, không biết! Nhà thơ
Nguyễn Duy đã viết: “Cần lưu ý / lời nói thật thà có thể bị xử tội /
lời nịnh hót dối lừa có thể được tuyên dương / đạo đức giả có thể thành
dịch tả / lòng tốt lơ ngơ có thể lạc đường / Cần lưu ý / có cái miệng
làm chức năng cái bẫy…”
Có một số vụ vừa xảy ra đã thấy ngay thông tin và bình giải trên các
trang mạng Internet, dư luận ầm ầm, gây xôn xao, nhưng báo “lề phải” –
cứ tạm gọi vậy cho dễ hiểu – lại im phăng phắc. Tôi có hỏi mấy người bạn
là Tổng biên tập, Thư ký tòa soạn một số tờ báo tại Hà Nội, họ nói rằng
đang chờ ý kiến chỉ đạo, chờ hỏi ông này bà kia, họ còn bận việc này
việc nọ, chưa cho ý kiến cụ thể. Suy ngẫm thêm, hình như một số Ban biên
tập thiểu bản lĩnh, bảo thủ, ngại bộc lộ chính kiến, còn giữ cái lối
làm báo răm rắp tuân thủ, cũng là giữ và tôn cao thêm cái ghế của mình.
Động cơ đó làm cho họ không dám mạnh dạn nói và làm, còn rất sợ chịu đủ
thứ trách nhiệm...
Có tờ báo đã xác định cách an toàn nhất là “án binh bất động”, viết
thật cũng khó, viết méo mó không nên, tốt nhất là “ổn định chính trị cho
mình”. Thời nay, đòi hỏi thông tin của người dân phải nắm bắt nhanh,
đúng, chính xác, kịp thời mà làm báo còn quá nặng kiểu cũ, công thức,
câu nệ, phụ thuộc nhiều tầng nấc như thế, quả là bạn đọc cũng đành phải
bó tay. Thông tin đưa chậm, nặng về phản ánh chung chung, nhiều bài vô
thưởng vô phạt ít tính chiến đấu và mất tính thời sự của báo chí đồng
hành với giảm số lượng phát hành, ngày càng ít bạn đọc. Phải chăng cái
quan niệm báo lề phải, báo lề trái, báo chính thống, không chính thống
cũng từ đó mà ra?
Như nhiều người đã đề cập, vai trò của báo chí ngày càng có tác dụng
sâu rộng, ảnh hưởng lớn, nhiều khi có tác dụng định hướng dư luận, chi
phối đến nhiều hoạt động xã hội, phát huy các giá trị nhân sinh, nhân
văn, nhân bản, là vũ khí sắc bén đấu tranh và phản biện xã hội. Phần mở
đầu Luật báo chí cũng nêu rõ: “Bảo đảm quyền tự do báo chí, quyền tự do
ngôn luận trên báo chí của công dân, phù hợp với lợi ích của chủ nghĩa
xã hội và của nhân dân ; phát huy vai trò của báo chí trong sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc theo đường lối đổi mới của
Đảng cộng sản Việt Nam”. Còn nhớ, ngày 8-2-2012, trong buổi làm việc với
cán bộ chủ chốt Ban Tuyên giáo Trung ương, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng
đã nói: “Công tác tư tưởng, công tác tuyên giáo phải luôn đổi mới,
không thể sáo mòn, bằng nhiều kênh thông tin phong phú, đa dạng, hiện
đại… tăng cường đối thoại, phát huy hiệu quả các phương tiện báo chí,
đặc biệt là báo mạng”.
Thời đại "thế giới phẳng", toàn cầu hóa, bùng nổ thông tin toàn cầu
là xu hướng phát triển tất yếu của nhân loại, cũng là hiện đại hóa quyền
được thông tin (trao đổi, tiếp nhận, bình giải, giao lưu, giải trí...)
của con người. Thông tin nào đúng, có sức thuyết phục đa số công chúng
và dư luận xã hội thì tồn tại, được khẳng định; thông tin nào sai, méo
mó, xuyên tạc tất yếu bị đào thải, và phải tự đào thải. Nội dung hàm
chứa thông tin sẽ tự chịu trách nhiệm về sự tồn tại của mình. Nói bừa,
nói ẩu mãi không mấy ai tiếp nhận, ủng hộ rồi cũng chán. Bởi cư dân mạng
và công chúng tiếp cận thông tin đủ khả năng phân tích, kiểm nghiệm.
Nhà nước không nên mất công đối phó với chuyện này. Những bức xúc của
người dân và diễn biến tư tưởng mang tính "phản biện ngoài luồng", kể cả
bung ra những bất đồng chính kiến lại là những thông tin cần thiết cho
nhà lãnh đạo. Vẫn đề là lãnh đạo có đủ trình độ và bản lĩnh tiếp cận nó
hay không!? Ngăn chặn thông tin mạng chẳng khác nào lấy cát, bùn non mà
chặn dòng lũ lớn. Chặn chỗ này, sức nước sẽ phá bung chỗ khác có khi còn
lớn hơn. Đó cũng là quy luật của tự nhiên: "Tức nước vỡ bờ". Mọi mỗ lực
ngăn chặn, đấu đá, che chắn thông tin kiểu chuyên nghiệp hóa đều trở
nên vô tác dụng.
Ngày 5/7/2012, Hội đồng Nhân quyền của Liên Hợp Quốc đã nhất trí
thông qua nghị quyết khẳng định và chính thức coi việc tự do truy cập
Internet là một quyền cơ bản của nhân loại, ngăn chặn và xuyên tạc giá
trị mạng Internet, phá thông tin mạng là vi phạm nhân quyền. Nghị quyết
này cho rằng tất cả mọi người, không phân biệt tầng lớp, tôn giáo, giới
tính, độ tuổi, dân tộc….đều có quyền được truy cập Internet và tự do thể
hiện suy nghĩ, quan điểm, góc nhìn của bản thân họ trên mạng thông tin
toàn cầu này. Tất cả 47 thành viên của Hội đồng Nhân quyền, bao gồm cả
những quốc gia nổi tiếng trong vấn đề kiểm duyệt nội dung cũng như việc
truy cập vào các website của người dùng như Trung Quốc, Cuba đều đặt bút
ký vào bản Nghị quyết đầy ý nghĩa này.
Ta thường thấy những cán bộ, đảng viên trung chính, có phẩm chất,
năng lực, tự thây mình hoàn chỉnh, ít sai phạm gì lớn, thì lại rất quý,
tôn trọng báo chí, không sợ báo chí dù về nghiệp vụ nhà báo có thể hiện ở
bất kỳ dạng thức nào. Họ còn rất thích khi đối thoại với báo chí.
Chỉ có những cán bộ, đảng viên phẩm chất , năng lực kém, làm sai
trái, vi phạm chuyện này việc kia, suy thoái về chính trị, tư tưởng, đạo
đức , lối sống, cố tình co lại, bưng bít, che giấu sai lầm mới ngán
ngại, có khi sợ, né tránh báo chí. Vì thế, các nhà lãnh đạo ở các cấp,
các ngành, địa phương, đơn vị rất cần nâng cao nhận thức, thấy rõ vai
trò, tác dụng của báo chí là kênh thông tin quan trọng, cần thiết và bổ
ích phục vụ cho lãnh đạo, quản lý, điều hành trong thời đại bùng nổ
thông tin hiên nay. Chấp nhận và sẵn sàng đối thoại có ban rlĩnh và chân
tình đối với những phản biện xã hội của báo chí là sự đổi mới rất hữu
ích của người lãnh đạo.
Để đáp ứng nhu cầu thông tin của toàn xã hội, các cơ quan báo chí
thực hiện đúng vai trò, nhiệm vụ, chức năng thông tin, báo chí cần phải
vượt ra khỏi lối mòn quan liêu, bao cấp, khắc phục những tư duy về quản
lý, chỉ đạo khô cứng, hô hào, hành chính hóa việc làm báo, kìm hãm năng
động và chính kiến phóng viên, phải theo sát xu thế phát triển của thời
đại, thực sự đổi mới mạnh hơn nữa về quan điểm, cách thức tổ chức làm
báo, mạnh bạo cạnh tranh thông tin, nhanh nhạy và kịp thời, phải là lực
lượng tiên phong, mở đường, đi đầu trong sự nghiệp đổi mới. Nhất là cần
nhanh chóng khắc phục những thứ bệnh nêu trên. Suy cho cùng, ngăn chặn
thông tin đến với mọi người là vi phạm nhân quyền.
Bùi Văn Bồng
