Gần đây, báo chí và những người trên mạng chỉ trích lẫn nhau, và phê
phán những người trẻ khá nhiều về chuyện vô cảm, vô tâm, thờ ơ với thời
cuộc, người xung quanh, xã hội. Họ nói như thể đấy là một đặc tính cố
hữu của người Việt Nam, và cũng như mọi khi, chỉ trích chỉ để mà chỉ
trích, tức là không phân tích tại sao lại như thế, cũng không nói phải
làm thế nào để thay đổi. Tất cả cứ như một dàn đồng ca, thi nhau xỉa xói
rằng người Việt vô tâm, người Việt lạnh lùng đến tàn bạo. Các bác người
lớn đĩnh đạc trong nhà nước thì thường nói, giới trẻ ngày nay biến
thái, vô cảm vì ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường, của văn hóa phương
tây, của các trang mạng xã hội độc hại, những câu các bác lải nhải bao
nhiêu năm qua mà có khi cũng chẳng hiểu mình đang nói gì. Bản chất của
cái việc phê bình mà không đưa ra nguyên do đấy khiến mình khó chịu
không kém việc phải chứng kiến những biểu hiện của việc vô cảm kia.
Theo mình thì việc người ta thờ ơ, không dám lên tiếng khi chứng kiến
cái xấu, không dám quan tâm khi nhìn thấy người bị nạn, bịt mắt trước
những tổn thương của người khác, có mấy nguyên do thế này.
Thứ nhất, ngay từ bé, người ta đã không được phép quan tâm. Một đứa
trẻ dám hỏi những câu mà cô giáo không biết sẽ bị quát bắt ngồi xuống,
thay vì được khuyến khích hỏi tiếp. Một đứa trẻ dám thắc mắc khi nhìn
thấy người lớn đưa bó hoa kẹp phong bì sẽ bị kéo đi, thay vì được trả
lời. Có quá nhiều thứ một đứa trẻ lớn lên ở thành phố trong xã hội Việt
Nam hiện đại (đối tượng bị phê phán chủ yếu, mấy người nông dân làm
ruộng hoặc công nhân may chảy máu ngón tay có thấy bị chê là vô cảm bao
giờ đâu), phải học cách hiểu và chấp nhận trong im lặng.
Từ cấp một lên cấp ba, mình bao nhiêu lần phải ngồi chép mỏi tay
những bài thi tìm hiểu pháp luật, tìm hiểu Đoàn gì gì đó đơợc phát động
mà không hiểu tí gì mình đang chép, chỉ biết là phải nộp cho xong. Rồi
một đứa làm chi đội trưởng, liên đội trưởng, trong Đội Thiếu Niên Tiền
Phong (đội ngũ kế cận của Đoàn, tức đội hậu bị của Đảng) cũng biết cách
bịa đặt từ bé để ghi vào sổ những buổi sinh hoạt chi đội không diễn ra.
Lúc đầu cô tổng phụ trách đọc cho viết, sau này đã quen thì tự bịa ra
dựa vào các tháng trước. Tất cả những việc không đúng sự thật đó diễn ra
như nước thấm dần, có thể đứa trẻ cắc cớ hỏi một hai lần, nhưng rồi nó
cũng sẽ nhanh chóng học được cách im lặng. Mà để im lặng trước những
điều không hiểu, không hợp lý, thì người ta phải lờ đi, phải giả như
không biết, không nghĩ đến, lâu dần sẽ quen.
Đó là chưa kể sức ép phải giống như mọi người của một xã hội đã hàng
nghìn năm vận động theo mô hình làng bản, tức là “lệ làng” là quyền uy
tối thượng. “Phép vua” – tức là pháp luật quy chuẩn của nhà nước phải
thua, thì tất nhiên cái tôi cá nhân bị đè bẹp dúm. Nếu lệ làng là nhìn
thấy người ăn xin phải quay mặt đi, xua tay, thì ai không làm như thế sẽ
bị coi là kỳ dị. Lệ làng là đi ngoài đường phải chen vào bất cứ khoảng
trống nào, nếu không chen mà cứ nhường thì sẽ chôn chân mãi ở một chỗ.
Mình nhớ hồi mới từ Canada về, quen thói lịch sự giữ cửa cho mọi người
qua, không những không có ai nói câu cảm ơn mà tất cả mọi người cắm đầu
đi qua, mình cứ đứng giữ mãi cuối cùng đành bỏ ra để cắm đầu đi giống
mọi người.
Cũng là hồi mới về, mình hay có cảm giác khá khó chịu là thấy mọi
người như đang di chuyển trong một quả bóng trong suốt, không ai tchạm
vào ai. Có lẽ cảm giác đấy đến từ quá nhiều những xét nét (đi xe đạp thì
sẽ không dám vào cửa hàng mua quần áo, mặc quần ngố thì không dám vào
cửa hàng buffet) mà mọi người phải giữ kẽ để sống cho đúng khuôn khổ của
nhau, và từ việc không ai dám quan tâm đến những điều có vẻ khác
thường.
Nguyên nhân thứ hai của sự vô cảm (vô thưởng vô phạt) là do thiếu
thông tin. Những thông tin đáng bàn nhất, đáng để gây tranh cãi nhất,
đáng lẽ ở nước khác có thể gây ra bao nhiêu cuộc bút chiến hay khẩu
chiến sâu sắc, thì ở nước ta đều bị bưng bít. Ví dụ như chẳng ai được
phép nói về việc dân ở chỗ này chỗ kia đang khởi kiện chính quyền vì thu
đất không đúng, dân đang vật vã bệnh tật vì nhà máy sản xuất xả chất
thải công nghiệp vào nguồn nước mà kêu không ai xử lý, dân bị đàn áp,
dân bị mất mùa vì tính toán sai của những doanh nghiệp thu mua nguyên
liệu nhà nước, dân đánh cá đang bị Trung Quốc bắn tỉa.
Tất cả những vấn đề không thể được nói đến đó đương nhiên tạo ra một
khoảng trống lớn trên báo đài, và những cơ quan này lại phải lấp vào
bằng những tin chẳng ảnh hưởng đến ai, những vụ việc mà dù có đấu khẩu
hăng hái cỡ nào cũng không gây nguy hại cho nhà cầm quyền. Nào là ngực
to ngực khủng, thằng bé này tí tuổi mà hợm hĩnh, con bé kia dám viết
sách bịa đặt, anh ca sĩ nọ diễn trò trên sân khấu. Người dân bị dắt mũi
bởi truyền thông, cũng cứ thế là đâm đầu vào bới móc, mổ xẻ, hăng hái
tranh đấu vì ý kiến của mình, trong khi những tin tức thật sự cần tranh
luận, phản biện, thì hoàn toàn vắng bóng.
Sự bưng bít thông tin này, mà thường là những thông tin đa chiều, dẫn
đến việc người dân không có khả năng và thói quen nghĩ ngược lại với
những gì mình được dạy, hay còn gọi là tư duy phản biện. Chính vì không
thể nghĩ ngược, nên khi gặp cái gì không quen, họ không nghĩ, ngại nghĩ,
sợ nghĩ, vì thế lảng tránh để khỏi phải nghĩ. Sự vô cảm là thói quen,
vì từ bé đã không được dạy cách lên tiếng, cách thể hiện suy nghĩ cá
nhân, và cũng là kết quả của sự bất lực, vì không biết làm thế nào để
suy nghĩ độc lập. Vì các thông tin đều phập phù như thế, biết hay không
biết cũng chẳng ảnh hưởng gì đến tình hình xã hội, hôm nay có thằng bé
to mồm này để dân tình chửi bới thì mai phải có con bé ngu xuẩn khác để
bà con lên án cho xôm.
Mình rất thích TED, nhưng khi TED về đến Việt Nam, tất nhiên không
dám vơ đũa cả nắm, nhưng qua những video youtube mình xem các bạn quay
lại các sự kiện đã tổ chức, thì mình khá thất vọng. TED ở Việt Nam không
khác gì những sự kiện diễn thuyết các bạn trẻ tổ chức, mời một số người
nổi tiếng nói những bài dài lê thê, không có trọng tâm, thậm chí nhạt
nhẽo. Mình cứ tự hỏi nếu những người, tạm coi là có tầm ảnh hưởng đến
công chúng, được quyền nói những thông tin có thể làm ảnh hưởng đến uy
tín của nhà nước, mà không bị kiểm duyệt, được bàn luận về những cái xấu
và cái tốt của bộ máy cầm quyền một cách tự do, được đưa ra chính kiến
của họ mà không bị bỏ tù, thì liệu các bạn trẻ đang lắng nghe hau háu
kia có học được cách suy nghĩ độc lập và nhìn sự việc từ nhiều phía, để
từ đó bớt vô cảm hơn được không?
Cuối cùng, nguyên nhân gốc rễ của cả hai nguyên nhân trên, mình nghĩ
là do thể chế chính trị. Nếu có sự đối thoại trong nhà nước, thì cũng sẽ
có sự đối thoại trong nhân dân. Nếu người dân cảm thấy rằng họ có quyền
chất vấn, và thật sự có khả năng xoay chuyển tình thế, họ sẽ quan tâm
nhiều hơn. Những nước phương Tây người dân của họ phê phán chính phủ rất
nhiều, họ sẵn sàng phản đối khi có điều gì không vừa lòng, tại sao nước
họ vẫn mạnh, vẫn giàu? Còn ở nước mình, quyền phê phán của người dân
chỉ gói gọn trong mấy bộ ngực và mấy nhân vật vô thưởng vô phạt, mỗi lần
túm được vụ việc nào là báo chí không chịu để nguôi ít nhất vài tuần vì
có thứ để giật tit, câu view; thì nước vẫn yếu, vẫn nghèo?
Mình không tin có cái gọi là “tính cách cố hữu” của người Việt Nam.
Mọi thứ là do thể chế và cách tổ chức xã hội mà ra. Như Hàn Quốc và
Triều Tiên, cùng một dân tộc, tiếng nói, văn hóa, tại sao một nước giàu
có thịnh vượng, một nước nghèo dân đói đến mức phải ăn thịt người? Những
sự bất lực, thờ ơ, vô tâm, đều có căn nguyên sâu xa của nó. Bạn mình
bảo cứ về Việt Nam là thấy không khí ngột ngạt và bi quan, thấy người ta
không chịu hành động, chỉ ngồi một chỗ than thở và nêu ra các lý do
mình không thể làm được cái mình muốn. Ở một xã hội không khuyến khích
sự khác biệt và tính phản kháng, mọi người khuyên nhau “lo cho cái thân
mình yên ấm đã” hoặc tự nhủ “có cố cũng chẳng khác được gì, con vua rồi
lại làm vua.”. Chẳng phải chính Marx, người mà đi vào phòng họp của các
UBND đều thấy đang ngồi sừng sững trên bệ, đã viết là “không có mâu
thuẫn thì không có phát triển” sao?
Mâu thuẫn bị bóp chết, thành ra cái gì cũng xam xám, nhờ nhờ, trôi đi vô nghĩa, kể cả những người đang sống trong xã hội này.